Mehman Süleymanov
12
1802-ci il iyun ayının 26-da Fransa ilə Osmanlı dövlət arasında
imzalanmış müqaviləyə əsasən, boğazlar Fransa gəmilərinin keçidi üçün
açıq elan edildi. Bu məsələ Fransanın şərqlə bağlı olan ticarət maraqlarını
daha da rövnəqləndirdi. Fransanın Bağdaddakı konsulu Russo və bu
ölkənin İstanbuldakı ticarət təmsilçilərindən olan Eskalon yeni şəraitdə
Napoleonun diqqətini İrana göstərilməsinin əhəmiyyətinə cəlb etməyə
çalışdılar. Onlar xüsusilə, İranın Hindistanla qonşu olmasına görə
Napoleonun bu ölkəyə olan marağını daha da artıra bildilər. Xüsusilə,
Misirin işğalından sonra Napoleon Bosfor və Anadolu ilə bağlı daha
ciddi maraqlanmağa başladı. 1802-ci ildə fransalı marşal Brune İstanbula
gedəndə Napoleondan tapşırıq aldı ki, Qacar sarayı ilə müzakirələrə
girmək imkanını da arasın (20).
1803-cü il sentyabr ayının 24-də Napoleon Fransanın xarici işlər
nazirinə göstəriş verdi ki, Fars dövləti (Persiya) ilə münasibətlər qurmaq
istəyir (21). Fransanın xarici işlər naziri Taleyran da həmin ilin
oktyabrında Fransanın Bağdaddakı nümayəndəsi Jan Fransua Russoya
yazdı ki, Napoleon İranla münasibətlər qurmaq istəyir və bununla
əlaqədar ona tapşırdı ki, Qacar sarayı ilə məktublaşmanın yolunu tapsın.
Qacar qoşunları Azərbaycan xanlıqlarına olan iddialarının həyata
keçirilməsi üçün rus qoşunları ilə müharibəyə başlayanda, Napoleon bir
daha Taleyrana tapşırdı ki, Fars dövləti ilə bağlı Russonun məlumatlarını
toplasın, Rusiya ilə İran arasında başlanan müharibədə İngiltərənin
rolunun olub-olmaması aydınlaşdırılsın. Napoleon eyni zamanda tələb
etdi ki, Peterburq qəzetlərində İran haqqında yazılı məlumatlar
araşdırılsın, fars dili bilən şəxslər tapılsın, həkim və ya alim adı altında
kimsə fars dövləti haqqında məlumat toplamaq üçün İrana göndərilsin.
1804-cü ilin martında İstanbuldakı Fransa səfirinə tapşırıldı ki, Tehrana
Fransa səfirinin göndərilməsi üçün zəmin yaradılsın (22).
1804-cü ildə Eçmiədzin ətrafında rus qoşunlarna qarşı aparılan döyüş
kampaniyası dövründə Fətəli şah Eçmiədzin keşişləri ilə görüşməli oldu.
Bu görüş zamanı Eçmiədzin keşişləri Fətəli şaha Napoleonun fəaliyyəti
və hərbi uğurları barəsində xeyli məlumat verdilər. Həmin məlumatları
alandan sonra Fətəli şah nəhayət ki, Napoleonla əlaqələrin yaradılmasını
qətiləşdirdi və həmin əlaqələrin yaradılmasında yenə Eçmiədzin keşişləri
onun köməyinə gəldilər. Fətəli şah Napoleona məktub yazdı və qərara
alındı ki, həmin məktub İstanbulakı Fransa səfirliyi vasitəsilə Napoleona
çatdırılsın. Məktubun İstanbula aparılması isə Osip Vasilyeviç adlı bir
erməniyə tapşırıldı. Osip Vasilyeviç Fətəli şahın məktubunu alan kimi
dərhal yola düşdü və 1804-cü ilin dekabrında o, İstanbula yetişdi.
Məktub Fransa səfirliyinin müşavirinə təhvil verildi və onun diqqətinə
Gülüstan müqaviləsi
13
çatdırıldı ki, bu məktub Naoleona yetişən kimi Fətəli şah Parisə öz
elçisini göndərə bilər (23).
Fətəli şah Napoleona göndərdiyi ilk məktubunda yazırdı ki, Cənubi
Qafqazda Rusiyaya qarşı mübarizə aparmaq üçün ona kömək lazımdır və
o, Fransadan belə bir kömək istədi. Fətəli şah təklif etdi ki, Fransa və İran
öz aralarında müttəfiqlik əlaqələri yaratsınlar və Rusiyaya qarşı iki
istiqamətdən hərbi əməliyyata başlasınlar. Qeyd etmək lazımdır ki,
Təbriz hakimi Əhməd xan da Fransa ilə əlaqələrin yaradılması
istiqamətində müəyyən addımlar atdı. O, Qasım adlı öz nümayəndəsini
Hələbdəki Fransa ticarət komissarının yanına göndərdi və ondan iki ölkə
arasında əlaqələrin yaradılmasına kömək göstərməsini xahiş etdi (24).
Fətəli şahın məktubu 1805-ci ilin yanvarında Napoleona çatdı. O,
Fətəli şahdan belə bir məktub almağa çox sevindi. Çünki o da Qacar
sarayı ilə ikitərəfli əlaqələr yaradılmasında maraqlı idi. Napoleon yaxşı
anlayırdı ki, onun şərq siyasətində Qacar dövləti əhəmiyyətli rola malik
ola bilər. Bu dövlətlə müttəfiqlik əlaqələri həm Rusiyanın böyük
planlarının qarşısının alınması, həm də Hindistan planlarının həyata ke-
çirilməsi üçün faydalı ola bilərdi.
Şah eyni zamanda Napoleondan xahiş etdi ki, onun qoşunlarının
öyrədilməsinə, qoşunların silahla təmin edilməsinə kömək göstərsin.
Napoleon bu məktubu alan kimi dərhal Fətəli şaha cavab yazdı və
sarayının tərcüməçisi olan Amade Jober vasitəsilə Fətəli şaha göndərdi.
Jober 1805-ci ilin fevralında İrana doğru hərəkətə başladı. Verilən
tapşırığa əsasən Jober bir məktubu Osmanlı soltanına çatdırmalı və sonra
yolunu davam etdirərək digər bir məktubu da Fətəli şah yetirməli idi.
İkinci tapşırıq daha mühüm və gizli sayılırdı. Napoleon ümid edirdi ki,
şərqi yaxşı bilən Jober bu tapşırığın öhdəsindən daha bacarıqla gələ
bilər. O, Joberə tapşırdı ki, İrana səfərini tam gizli saxlasın, Fətəli şah
tərəfindən Napoleona göndərdiyi məktubda yazılanların doğru olub-ol-
madığını müəyyənləşdirsin, şahın hansı hərbi yardıma ehtiyacı olduğunu
aydınlaşdırsın. Şahın məktubunda yazılanların doğru olacağı və ona
doğrudan da Rusiyaya qarşı mübarizədə kömək lazım olduğu təqdirdə
Jober Fətəli şaha təklif etməli idi ki, Parisə öz elçisini göndərsin. Jober
eyni zamanda şah ordusu haqqında da ətraflı məlumat toplamalı idi (25).
Napoleonun Qacar sarayı ilə əlaqə qurmaq cəhdi həm Rusiyanın, həm
də İngiltərənin narahatçılığına səbəb oldu. Ona görə bu ölkələrin
İstanbuldakı diplomatları fransalı nümayəndənin missiyasının
pozulmasına çalışırdılar. Rusiya İstanbuldakı səfiri İtalinskini hər vasitə
ilə çalışmalı idi ki, Joberin Osmanlı soltanı III Səlimlə görüşü baş