47
və, düşən atmosfer çöküntülərinin, havanın nəmliyinin və s.
dəyişməsi də nəzərə alınır.
1.10.Suvarma sularının keyfiyyətinə
qarşı olan təlabatlar
Suvarma sularının keyfiyyəti onların bulanıqlığı, mine-
rallaşma dərəcəsi, kimyəvi tərkibi və temperaturu ilə xarak-
terizə olunur. Dağ çaylarının suyu daha çox, yeraltı sular isə
nisbətən az bulanlıq olur.
Suvarma sularının temperaturu 15 – 30
0
C ,
pH göstəricisi
6,5-8,0 , minerallaşma dərəcəsi 1,0-1,5 q/l olmalıdır.
Mineral-
laşma dərəcəsi normadan artıq olduqda
suvarma prosesi tor-
paqların şoranlaşması təhlükəsini aradan qaldıran tədbirlə bir-
likdə həyata keçirilməlidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, suvarma sularının minerallaşma
dərəcəsindən əlavə, onların kimyəvi tərkibi də mütləq nəzərə
alınmalıdır. Belə ki, suvarma sularının tərkibində olan ən zərər-
li duzlar soda (
Na
2
CO
3
) ,
NaCl və
Na
2
SO
4
hesab edilir.
Yaxşı sukeçiriciliyə malik torpaqlarda bu duzların miq-
darı aşağıdakı həddi keçməməlidir:
- soda (
Na
2
CO
3
) < 0,1% ;
-
NaCl < 0,2% ;
-
Na
2
SO
4
< 0,5% .
Əgər suvarma sularının temperaturu göstərilən həddən az
olarsa, bu zaman həmin suyu isitmək üçün xüsusi anbarlar
tikilməli və digər tədbirlər görülməlidir.
Suvarma sularının keyfiyyəti onların tərkibində olan
Na–
n faizlə miqdarı (
NFM) ,
Na – n nisbi potensial adsorbsiyası
(
SAR),
Cl – n və
Mq – n miqdarı və o cümlədən, karbonat və
bikarbonat codluğu ilə qiymətləndirilir.
48
Kation tərkibindən asılı olaraq, suvarma sularının bura-
xıla bilən minerallaşma dərəcəsi (
M, q/l) N.N.Antipov-Kara-
tayev və Q.A.Kader düsturu ilə təyin edilir:
M
Na
Mg
Ca
23
,
0
Əgər suvarma sularının minerallaşma dərəcəsi yuxarıdakı
şərti ödəyirsə, deməli torpağın şoranlaşma təhlükəsi yoxdur.
Na – n faizlə miqdarı (
NFM) aşağıdakı kimi təyin olu-
nur:
%
100
K
Na
Mg
Ca
Na
NFM
NFM>60%
olarsa, su suvarma üçün zərərli hesab edilir.
Na – n nisbi potensial adsorbsiyası (
SAR) aşağıdakı
düsturla təyin edilir:
2
Na
Ca
Na
SAR
Burada ionların miqdarı mq.ekv./l - lə ifadə olunur.
Na – n nisbi potensial adsorbsiyası (
SAR) Na - n torpaq-
la əlaqədə olduqda qarşılıqlı mübadilə reaksiyasını və
Na - n
fəallığını göstərir:
SAR<10 - torpağın şoranlaşma təhlükəsi zəifdir;
SAR=10-18
- torpağın şoranlaşma təhlükəsi ortadır;
SAR>18 - torpağın şoranlaşma təhlükəsi yüksəkdir.
Mq - n miqdarı artdıqda torpağın fiziki xassələri pis-
ləşir.
Mq - n miqdarı aşağıdakı kimi təyin olunur:
%
100
Mg
Ca
Mg
Mg
49
Mq>50% və
Cl>20 mq.ekv./l olduqda su suvarma üçün
yararsız hesab edilir.
Suvarma suları üçün Stebler əmsalı
k
i
(irriqasiya əm-
salı) suların tipindən asılı olaraq, aşağıdakı kimi təyin olunur:
I tip sular üçün:
Na , k
i
=
Cl
5
288
;
II tip sular üçün: Cl+SO
4
>Na>Cl , k
i
=
Cl
Na
4
288
;
III tip sular üçün: Na > Cl+SO
4
, k
i
=
4
9
5
10
288
SO
Cl
Na
.
İrriqasiya əmsalına (k
i
) görə suvarma sularının keyfiy-
yəti aşağıdakı kimi qiymətləndirilir:
1) k
i
>18 , M ≤ 1,2 q/l - suyun keyfiyyəti suvarma üçün
çox yaxşıdır;
2) k
i
=18-6 , M = 1,2 -3 q/l - suyun keyfiyyəti suvarma
üçün yaxşıdır;
3) k
i
=6 – 1,2 , M = 3 – 11 q/l - suyun keyfiyyəti suvar-
ma üçün kafidir;
4) k
i
<1,2 , M > 11 q/l - suyun keyfiyyəti suvarma
üçün yararsızdır.
1.11.Suvarılan sahələrdə süni drenaj
Yığılan artıq suların suvarma sahələrindən aparılmasını
təmin etmək üçün süni drenajdan istifadə olunur ki, bununla da
qrunt sularının səviyyəsi aşağı düşür, minerallaşma dərəcəsi azalır
və beləliklə, torpağın normal su-, duz- və hava rejimi tənzimlənir.
«Drenaj» - ingilis sözü olub, «kənara çıxarmaq» deməkdir.
Kollektor şəbəkəsi - suvarma sahələrindən üst tullantı və drenaj