8
sanlar sonralar bu torpaqların kütləvi surətdə şorlaşmasına
gətirib çıxardı.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra ka-
nal və mühəndisi qurğuların bərpası, yenidən qurulması və ge-
nişləndirilməsi işlərinə başlanıldı. Torpaqların meliorativ vəziy-
yətinin yaxşılaşdırılması işlərinin layihələndirilməsi üçün 1930
–1931-ci illərdə Muğan təcrübə-meliorativ stansiyası (MTMS)
yaradıldı və stansiyada aralarındakı məsafə 350-580 m olan 12
qapalı dren tikildi, o cümlədən dərin Cəfərxan kollektoru is-
tifadəyə verildi. Drenaj suyu Cəfərxan kollektor-nasos stansiya-
sı vasitəsilə Gür-Gür qobuya, oradan isə Agçala dərəsinə axı-
dırdı.
Stansiyada kollektor-drenaj sisteminin effektivliyi öyrəni-
lirdi. KDS - nin effektivliyi, eyni zamanda, Şimali Muğanda
Saatlı rayonunun Kalinin adına kolxozunda (Otruba kəndi),
Cənubi Muğanda Suvorovka kəndində də öyrənilirdi. Bu mən-
təqələrdə şoran torpaqların yuyulması və istismarı drenaj sis-
temlərinin fonunda sınaqdan keçirilirdi. Nəticədə yuyulmuş
sahələrin hər hektarından 35-40 s pambıq məhsulunun əldə
edilməsinin mümkün olduğu təsdiq edildi. Drenləşmiş sahələr-
də qrunt sularının yatım dərinliyi yer səthindən 3 – 6 m – ə çat-
dırıldı.
Təcrübələrin nəticəsi olaraq, əkin sahələrinin suvarıl-
ması, şoran torpaqların isə yuyulması üçün suya olan təlabatı
ödəmək məqsədilə Dövlət tərəfindən 1937 – ci ildə Mingəçe-
vir su anbarının, kollektor-drenaj və suvarma şəbəkələrinin
tikilməsi üçün qərar qəbul olundu. Lakin aparılan işlər 1939 –
cu ildə dayandırıldı və yalnız II Dünya müharibəsindən sonra
yenidən bərpa edildi. Az sonra, 1952 - ci ildə su təsərrüfatı
tikintisinin dondurulması haqqında yenidən qərar qəbul olun-
du.
II Dünya müharibəsindən sonra, 1945 – ci ildə Kür –
Araz ovalığında irriqasiya – meliorativ şəbəkələrinin tikintisinə
başlanıldı. İlk dəfə Şimali Muğanda, Salyanda və Cənub –
9
Şərqi Şirvanda, Mil düzənliyində - Xan qızı kanalının təsir
zonasında belə obyektlərin tikintisinə başlanıldı. Meliorativ iş-
lərə dərin KDS-nin, təsərrüfatlararası və təsərrüfatdaxili suvar-
ma kanallarının, üzən nasos stansiyalarının, drenaj sutullayıcı
nasos stansiyalarının tikintisi, əkin sahələrinin hamarlanması,
şoran torpaqların yuyulması və s. daxil idi.
Suvarma kanallarının tikintisinə əsasən 1900-1901 – ci
illərdən başlanılmışdır. Hələ Cəfərxan drenaj sisteminin sına-
ğına qədər Muğan düzənliyində bir sıra suvarma kanalları isti-
fadədə idi. 1955 – ci ildə Mingəçevir su anbarı istismara ve-
rildikdən sonra Yuxarı Qarabağ, Yuxarı Şirvan magistral ka-
nalları, daha sonralar isə Tərtər, Xaçın çayları məcrasında su
anbarları tikildi. Bununla suvarılan sahələrin su təchizatı əsas-
lı surətdə dəyişildi. KDS isə kanalların istismarından 10 – 15
il sonra istifadəyə verildi.
Respublikada, xüsusilə Kür – Araz düzənliyində 1936- cı
ildən 1966-cı ilə qədər 23 KDS vasitəsilə 650 min ha sahə-
dən dənizə 398,6 mlrd.m
3
su və bununla birlikdə 3,7 mlrd. ton
duz axıdılmışdır (deməli, suvarılan-drenləşən sahələrdən dənizə
5,98 mln.m
3
/ha su və müvafiq olaraq, 5,75 min t/ha duz
axıdılmışdır). Bu da KDS – nin səmərəliliyini bir daha təsdiq
edir.
Əhalinin sayının artması ilə suvarılan ərazilərə olan tələbat
da artır. Dünya üzrə suvarılan ərazi 1800-ci ildə – 8, 1900-cu
ildə – 225, 1950-ci ildə – 92 , 1960 – cı ildə - 149, 1970-ci ildə –
225, 1980-cı ildə – 235 , 1985 – ci ildə 240, 2000-ci ildə isə 300
mln ha –a yaxın (ildə təxminən 2,43 mln ha sürətlə artımla) təşkil
etmişdir.
Regional kəsilişdə 69% suvarılan torpaqlar tarixən əkinçilik
inkişaf edən Asiyada, xüsusilə Hindistan, Koreya və Pakistanda
yayılmışdır. Qərb yarımkürəsində analoji şəraitə Şimali və Mər-
kəzi Amerika malikdir ki, bu ölkələrdə də suvarılan sahələr 11%-
dən çox təşkil edir. Hazırda MDB ərazisində ümumi (2240 mln
ha) ərazinin arid zonada yerləşən 8,5%- i suvarılır ki, onun da
10
yalnız 46%-i süni drenajla təmin olunmuşdur, qalan ərazidə drenaj
layihələndirilir. Aşağıda MDB respublikaları üzrə ümumi (və su-
varılan) sahələr (mln ha-la) göstərilmişdir: MDB - 2240 (18,92);
Rusiya –1707,54 (5,41); Ukrayna–60,34 (2,18); Moldova – 3,97
(0,24); Ermənistan – 2,98 (0,28); Gürcüstan – 6,97 (0,43);
Azərbaycan – 8,66 (1,36); Özbəkistan – 44,96 (6,16); Qazaxıstan
– 271,51 (2,11); Qırğızıstan – 19,85 (1,41); Tacikistan – 14,31
(0,93); Türkmənistan – 48,81 (1,12).
Azərbaycanda drenajla təmin edilmiş ərazinin ümumi sahəsi
562,6 min ha təşkil edir, o cümlədən: Muğan-Salyan düzənliyi –
217,0 ; Şirvan düzənliyi – 130,0; Mil-Qarabağ düzənliyi – 168,9;
Arazboyu zona –2,3; Naxçıvan MR – 13,1 ; Gəncə-Qazax zonası
– 0,2 ; Alazan-Əyriçay zonası – 6,4 ; Lənkəran-Masallı zonası –
7,4; Samur-Abşeron zonası – 17,3 min ha.
Arid və yarımarid zonalar ekvatorun hər iki tərəfi üzrə 10-
20
-dən 50
- yə qədər en dairəsində şimal yarımkürəsində, 10
-
dən 40-50
-dək isə cənub yarımkürəsində yayılmışdır. Dünyanın
38 ölkəsi üzrə arid zonaların ümumi sahəsi 4536 mln ha, o
cümlədən ekstraarid zona – 580, arid –2160 və yarımarid - 1796
mln ha təşkil edir; ondan Afrikada – 1400, Asiyada – 1200,
Avstraliyada – 620, Şimali Amerikada – 380, Cənubi Amerikada
– 29, Avropada – 907 mln ha qeyd olunur.
Əksər hallarda suvarılan torpaqlar təkrar şorlaşmaya məruz
qalır. Torpaqların şorlaşması yer kürəsinin bütün qitələrində
müşahidə olunur. Dünya üzrə şoran torpaqların sahəsi 953 mln ha,
o cümlədən Şimali Amerikada – 17,2; Cənubi Amerikada – 129,2;
Afrikada – 80,6; Asiyada – 318; Avstraliyada – 357,2; Avropada
– 50,8 mln ha təşkil edir ki, bu da arid zonaların ümumi sahəsinin
11%- i qədərdir.
Şoran torpaqların istifadəsi və köhnə suvarılan torpaqların
meliorativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün 120 mln ha sahədə
süni drenaj qurulmuşdur. Ondan: 62 mln ha arid zonada, o cüm-
lədən: 1,58 – Avstraliyada; 1,94 – APE-də; 5,68 – Hindistanda;
Dostları ilə paylaş: |