240
Şə
kil 4
2
. Şimali Muğanın s
xematik hidrogeoloji-
meliorativ rayonlaşdırma
x
ərit
əsi (E.A.M
əmm
ədova,
2014):
suvarılan torpaqların meliorati
v v
əziyy
əti:
1
–
yaxşı
; 2 -
kafi
; 3
–
qeyri
– kafi
.
241
Hidrogeoloji-meliorativ rayonlaşdırma xəritəsi ərazinin
təbii şəraitinin meliorasiya üçün zəruri olan xüsusiyyətlərini
hərtərəfli, kompleks şəkildə əks etdirir.
Mil-Qarabağ düzənliyinin hidrogeoloji-meliorativ şəraiti
(2014). Mil dağətəyi düzənliyi ümumi sahəsi 39000 km
2
olmaq-
la, qərbdən Kiçik Qafqazönü, şimal-qərbdən Qarqarçay, şərqdən
Kür çayı, cənub-şərqdən isə Araz çayı ilə sərhədlənir. Yeraltı
suların qidalanmasında və formalaşmasında çayların rolu böyük-
dür. Bundan əlavə, Yuxarı Qarabağ, Mil və Xan qızı adına kanal-
lar da yeraltı suların, xüsusilə qrunt sularının qidalanmasında
aparıcı rol oynayır.
Mil düzənliyində suvarılan torpaqların ümumi sahəsi 131,8
min ha təşkil edir ki, onun da 70 min ha-ı və ya 53,1 % sahəsi
təsərrüfatdaxili drenajla təchiz olunmuşdur. Ərazinin drenləşmiş
sahəsində üç əsas magistral kollektor - Mil-Qarabağ, Xan qızı və
Mil-Muğan - fəaliyyət göstərir. Torpaqlar, suyunu Araz çayın-
dan götürən Xan qızı, Baş Mil, Rəsularx, Boztəpə kanalları, o
cümlədən Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacının kiçik çayları
vasitəsilə suvarılır. Mühəndisi sistemlərin faydalı iş əmsalı 0,8-
0,85 , torpaq yatağa malik kanalların faydalı iş əmsalı isə 0,55-i
aşmır ki, bu da suvarma kanallarından böyük su itkisinin baş
verməsinə gətirib çıxarır, nəticədə bütün ərazi üzrə qrunt sula-
rının səviyyəsi qalxır.
Son illərdə (1985 – 2014) massivin suvarılan torpaqlarında
hidrogeoloji-meliorativ şəraiti formalaşdıran parametrlərin dina-
mikası tədqiq edilmiş və müəyyən edilmişdir ki, qrunt sularının
səviyyə rejimi və onların şirinləşməsi prosesinin stabilləşməsi,
suvarılan torpaqların böyük sahələrdə şorlaşmasının azalması
müşahidə olunur.
Belə ki, son 30 (1985 – 2014) ildə orta şorlaşma dərə-
cəsinə malik torpaqların sahəsi 15% - dən 3 % - ə qədər (ümumi
ərazidən %-lə), güclü və çox güclü şorlaşmaya malik torpaqların
sahəsi isə 18,5 % -dən 1,5 % -ə qədər azalmışdır ki, bu da təsər-
rüfatdaxili drenajların intensiv fəaliyyəti və drenaj sularının sahə-
242
lərdən effektiv çıxarılması fonunda suvarmanın yuma rejiminin
yaradılması nəticəsində mümkün olmuşdur.
2014-cü ilin sonuna yatım dərinliyi kritik qiymətdən yuxarı
olan qrunt suları suvarılan torpaqların 38,8 % - ni, minerallaşma
dərəcəsi 3 q/l-dən çox olan qrunt suları isə suvarılan torpaqların
36,1 % - ni əhatə etmişdir.
Son məlumatlara görə müəyyən edilimişdir ki, Mil düzən-
liyi ərazisində suvarılan torpaqların 26,8 %-i qeyri-qənaətbəxş
hidrogeoloji-meliorativ şəraitlə xarakterizə olunur (şək.43). Mas-
sivin təbii və su təsərrüfatı şəraitinin xüsusiyyətləri, Araz və Qar-
qarçayın gətirmə konusları hüdudlarında təbii drenləşmiş torpaq-
ların böyük sahələrinin yayılması və s. amillər son zamanlar əra-
zidə hidrogeoloji-meliorativ şəraitin yaxşılaşmasına təkan vermiş-
dir. Belə ki, əgər 1985-ci ildə qeyri-qənaətbəxş meliorativ şərait
suvarılan torpaqların 36,9 ərazisində müşahidə olunurdusa,
2014-cu ildə bu göstərici 26,8 % qeyd olunur.
Meliorativ şəraitin yaxşılaşdırılmasında Baş Mil–Muğan
kollektorunun istismara verilməsi mühüm meliorativ tədbirdir.
Mil və Qarabağ bölgələrindən kollektor-drenaj sularının
kənarlaşdırılması Mil-Qarabağ kollektoru vasitəsi ilə həyata
keçirilmişdir. Bu kollektorun 1953-cü ildə layihələndirilməsinə
başlanılmış və 1955-ci ildə tikintisi başa çatdırılmışdır. Layihəyə
görə, bu qurğu 150 min ha sahənin suvarılması üçün nəzərdə
tutulmuşdur. Kollektorun uzunluğu 150 km, sərfi isə 25 m
3
/san
təşkil etmişdir. Bununla bərabər, artıq 1983-cü ildə həmin zonada
suvarılan torpaqların sahəsi 220 min ha-a qədər artmış və onun
sərfi 69 m
3
/san-yə çatdırılmışdır. Bunun nəticəsində kollektorun
layihə parametrləri pozulmuş, onun xidmət etdiyi sahələrdə
kollektor-drenaj şəbəkəsinin işi zəifləmiş və torpaqlarda şorlaşma
prosesləri intensivləşməyə başlamışdır.
Hazırda Mil, Muğan, Qarabağ düzənliklərində, o cümlədən
Gəncə-Qazax ərazisində torpaqların kənd təsərrüfatı bitkilərinin
məhsuldarlığına mənfi təsir göstərən şorlaşma dərəcəsinin yük-
səlməsi bir problem kimi qarşıda durur. Belə neqativ prosesə
243
Şəkil 43. Mil-Qarabağ düzənliyinin sxematik hidrogeoloji-
meliorativ rayonlaşdırma xəritəsi (E.A.Məmmədova, 2014). Suvarılan
torpaqların hidrogeoloji-meliorativ vəziyyəti: 1 – yaxşı; 2 - kafi; 3 -
qeyri-kafi.
244
təkcə kollektor-drenaj şəbəkəsi ilə təchiz olunmamış ərazilərdə
deyil, çox zaman drenləşdirilmiş sahələrdə də rast gəlinir.
Aparılan işlərin zəif təşkili, drenajın işləməməsi və onun
istismar səviy-yəsinin aşağı olması torpaqlarda şorlaşmanın
tədricən artmasına səbəb olur. Arid iqlim şəraitiinə malik olan
İmişli, Kürdəmir, Bərdə, Ağcabədi, Saatlı və Sabirabad kimi
rayonlarda torpaqların şorlaşmasının əsas səbəblərindən biri
müxtəlif mine-rallaşmaya malik qrunt sularının səviyyəsinin yer
səthinə yaxın olmasıdır. Bu regionlarda torpaqların lokal şəkildə
şorlaşması tez-tez rast gəlinən haldır. Bunun nəticəsində də
torpaqların mün-bitliyi azalır, onların bir hissəsi kənd təsərrüfatı
dövriyyəsindən çıxır və bu torpaqlardan itirilən məhsulun dəyəri
hər il artır.
Baş Mil-Muğan kollektorunun təsir zonasında yerləşən
torpaqların meliorativ vəziyyətinin dəyişməsi tempini müəyyən
etmək üçün seçilmiş xarakterik yerlərdə çöl-tədqiqat işləri davam
etdirilmişdir və xarakterik nöqtələrdən torpaq nümunələri götürül-
müşdür.
Kollektorun təsiri boyu ərazilərdə onun istifadəyə verilmə-
sindən əvvəl həmin sahələrdə torpaqların ilkin meliorativ və-
ziyyətini öyrənmək üçün məhdud xarakterli sosioloji sorğu
keçirilmiş və məlum olmuşdur ki, əvvəllər bəzi yerlərdə qrunt
sularının səviyyəsi çox yüksək olmuş və hətta yer səthinə çıxaraq
lokal sahələrdə xırda bataqlıqlar əmələ gətirmişdir. Kollektor
istifadəyə verildikdən həmin ərazilərdə mövcud vəziyyət yaxşılığa
doğru dəyişmişdir.
Burada meliorativ vəziyyəti qeyri-kafi olan torpaqların mü-
əyyən edilməsi üçün qrunt sularının buraxıla bilən yatım dərin-
liyi, torpaqların şorlaşması, qrunt sularının buraxıla bilən yatım
dərinliyi və torpaqların şorlaşmasının birgə təsiri kimi amillər
nəzərə alınmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi bölgələrin
yerləşdiyi ərazilərin meliorativ xüsusiyyətlərindən asılı olaraq,
suvarılan ərazilər tamamilə drenləşdirilmişdir. Həmin ərazilərdə
suvarılan torpaqların meliorativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılması
Dostları ilə paylaş: |