Mелиораtив щидроэеолоэийанын
Yüklə 6,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 48. Yenicə meliorasiya olunmuş və əkin dövriyyəsinə daxil edilmiş suvarılan sahə.
- Salyan düzənliyinin hidrogeoloji – meliorativ şəraiti.
- MƏRHƏLƏLƏRİ..................................................................................... 4
- II.MELİORASİYA OLUNMUŞ ƏRAZİDƏ YERALTI SULARIN REJİMİ VƏ BALANSI............................................................ 95
- III. AERASİYA ZONASI SÜXURLARINDA ŞORLAŞMA VƏ ŞORAKƏTLƏŞMƏNİN ƏSASLARI................................................ 194
- IV. HIDROGEOLOJİ-MELİORATİV RAYONLAŞDIRMANIN ƏSASLARI....................................................... 230
- ƏDƏBİYYAT.................................................................................................263
- MELİORATİV HİDROGEOLOGİYA Ali məktəblərin bakalavr pilləsi üçün dərslik Çapa imzalanmışdır 30.09.2016, Kağız formatı 60x84 1/16
259 Şəkil 48. Yenicə meliorasiya olunmuş və əkin dövriyyəsinə daxil edilmiş suvarılan sahə. Uzunmüddətli müşahidələr göstərir ki, Şirvan düzənliyi- nin 136,4 min ha və ya 59% intensiv drenləşmiş torpaqlarının suvarılması, torpaqda və aerasiya zonasında şorlaşmanın müşa- hidə olunmadığı və ya zəif, qrunt sularının minerallaşma dərə- cəsinin kiçik və suvarma sularının keyfiyyətinin yaxşı olduğu şəraitdə torpağın meliorativ vəziyyətinin pisləşməsi ehtimalı istisnadır. Bu ərazilərdə suvarma qrunt sularının səviyyəsini qal- dırır, lakin kritik qiyməti (2,2-2,5 m) aşmır. Nəzərə almaq lazım- dır ki, qrunt suyu səviyyəsinin yer səthinə yaxın yerləşməsi (qalxması) torpaqların meliorativ vəziyyyətini pisləşdirə bilər və əgər suvarma sularının tərkibi cod və minerallaşması yüksək olarsa, torpağın şorlaşması və şorakətləşməsi təhlükəsi qaçılmaz ola bilər (S.Ə.Əliyev). Müxtəlif hidrogeoloji-meliorativ şəraitə malik hər bir sa- hə üçün torpaqların meliorativ şəraitini yaxşılaşdırmaq, məh- suldarlığı artırmağa xidmət edən kompleks meliorativ tədbir- lər: kollektor – drenaj sisteminin (KDS) təmiri, onun yenidən qurulması və zəruri hallarda- və yerlərdə yeni KDS - nin tikil- məsi, suvarma rejiminə riayət edilməsi və s. nəzərdə tutulur. 260 Ş ək il 4 9. Ş ir van düz ən liyi n in sx em a ti k h id rog eol oj i- m el io rat iv r ayon la şd ır m a x ər it əs i (E .A. M əmm əd ova, 2012) . Suv ar ıl an tor paqlar ın hidr oge oloj i- me li or ati v və ziyy əti : 1 - yax şı, 2 - ka fi , 3 - qe yr i- kafi ; 4 - koll ek tor - dr enaj ş əb ək əs i, 5 – kanal , 6 - çay , 7 - quy u. 261 Salyan düzənliyinin hidrogeoloji – meliorativ şəraiti. Sal- yan allüvial-prolüvial düzənliyi Araz çayı, Kür çayı və Xəzər dənizi ilə, cənubdan Viləşçay, qərbdən isə İranla olan Dövlət sərhədi ilə hüdudlanır. Bu düzənliyin geoloji quruluşunda kon- tinental və dəniz mənşəli çökmə süxurlar iştirak edir. Allüvial çöküntülər əsasən ərazinin qərbində intişar tapmışdır. Dəniz mənşəli süxurlar əksər sahələrdə yayılmışdır. Dördüncü dövr çöküntülərində qrunt suları və iki təzyiqli sulu horizont formalaşır. Qrunt suyu horizontu düzənliyin bütün sahəsini əhatə edir və onun yatım dərinliyi 10-15 m-dən 1-3 m-ə qədər dəyişir və əksər hallarda yer səthinə yaxın yerləşir. Ümumiyyətlə, qrunt sularının yatım istiqaməti qərbdən-şərqə doğru qeyd olunur. Yer- altı axın Kür çayı və Xəzərə doğru yönəlmiş və 0,01-0,001 və daha az hidravlik mailliklə xarakterizə olunur. Düzənlikdə yatım dərinliyi 1-5 m arasında dəyişən qrunt suları daha çox yayılmış- dır. Bu suların qidalanmasında çaylardan və suvarma kanalla- rından, əkin sahələrindən olan süzülmə itkisi, kondensasiya su- ları və təzyiqli sular əsas rol oynayır və bu amillərin təsiri al- tında qrunt sularının səviyyəsi kollektor-drenaj sisteminin fəa- liyyətinə qədər ildən-ilə artmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, şirin və az minerallaşmaya malik (1 q/l-ə qədərdən 1-3 q/l-ə qədər) sular Salyan-Neftçala zonasında çox məhdud sahələrdə – ərazinin cənub-şərq və şimal-qərb hissəsində lokal sahələrdə yayılmışdır. Bu suların kimyəvi tərkibi hidrokarbonatlı və hidrokarbonatlı- sulfatlı-kalsiumludur. Yeraltı suların hərəkəti istiqamətində onla- rın minerallaşması birdən artır və əksər sahələrdə, xüsusilə mər- kəz hissədə 1-50 q/l-dən artıq qeyd olunur. Cənub-şərq və qərb hissələrdə isə, bir qayda olaraq, minerallaşma dərəcəsi 3-5 , 5-10, 10-25 , 25-50 q/l olan qrunt suları geniş yayılmış-dır. Qrunt suları – gil, gilli qum və qum süxurlarından ibarət mü- asir allüvial çöküntülər qatında yayılmışdır. Qrunt sularının qi- dalanmasında çaylardan və suvarma şəbəkəsindən olan infilt- rasiyadan əlavə, suvarma suları, təzyiqli sular və atmosfer çö- küntüləri də iştirak edir. 262 Qrunt sularının yatım dərinliyi və minerallaşma dərəcəsi müqayisə edildikdə (yanvar və dekabr ayları üzrə) məlum olmuş- dur ki, qrunt sularının 2010-cu ildə səviyyəsi 0,08-0,38 m enmiş, minerallaşma dərəcəsi isə 0,52-7,11 q/l azalmışdır. Səviyyənin maksimum enməsi Baş Mil-Muğan Kollektoruna (BMMK) yaxın, minimum isə daha uzaqda yerləşən zonada müşahidə olunmuşdur. Minerallaşma dərəcəsinin böyük qiyməti kollektora yaxın və kiçik qiyməti isə kollektordan uzaqda yerləşən quyularda aşkar edilmişdir. Müşahidələrin nəticələri göstərir ki, BMMK-nun təsir ra- diusu 650-780-820 m arasında dəyişir. Qrunt sularının mine- rallaşma dərəcəsi BMMK-nun axarı istiqaməti üzrə 1,5 dəfə artır (4,73-6,96 q/l). Qrunt sularının rejimi ilə əlaqədar olaraq, drenaj sularının minerallaşma dərəcələri və kimyəvi tərkibləri də dəyişmişdir. Kollektorun təsiri boyu olan ərazilərdə onun isti- fadəyə verilməsindən əvvəl, həmin sahələrdə, əvvəllər bəzi yer- lərdə qrunt sularının səviyyəsi çox yüksək olmuş və hətta yer səthinə çıxaraq lokal şəkildə kiçik bataqlıqlar əmələ gətirmişdir. Kollektor istifadəyə verildikdən sonra isə həmin sahələrdə müsbət dəyişiklik müşahidə olunmuşdur. Burada meliorativ vəziyyəti qeyri-kafi olan torpaqların müəyyən edilməsi üçün qrunt sularının buraxıla bilən yatım dərinliyi, torpaqların şorlaşması, qrunt sula- rının buraxıla bilən yatım dərinliyi və torpaqların şorlaşmasının birgə təsiri kimi amillər nəzərə alınmışdır. Beləliklə, müəyyən edilmişdir ki, ərazidə meliorativ cəhət- dən yaxşı hesab olunan torpaqların sahəsi 2722 ha, kafi – 19647 ha, yeraltı suların buraxıla bilən dərinliyinə görə qeyri- kafi – 4500 ha, torpaqların şorlaşmasına görə qeyri-kafi – 3585 ha, yeraltı suların buraxıla bilən dərinliyinə və torpaqların şor- laşmasına görə qeyri-kafi – 6293 ha təşkil edir. Torpaqların meliorativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün Salyan düzənliyində meliorativ tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunur. 263 Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Алиев С.А. Системный подход в обосновании мероприятий по улучшению мелиоративной обстановки на орошаемых землях (на примере Ширванской степи Азербайджанской республики). Диссертация на соискание ученой степени кандидата технических наук. Киев, 1991. 2. Алимов А.К. Ирригационные каналы и их влияние на эко- логическую обстановку.- Баку, Элм, 996. 191 с. 3. Алимов А.К., Магомедов А.М., Майылов Г.Ю. Гидрогео- логические основы регулирования водно-солевого режима орошаемых земель аридной зоны. – Баку, Элм, 1996. 381 с. 4. Алимов А.К., Мамедова Э.А. Водно-солевой режим покровной толщи Северной Мугани и гидрогеологические прогнозы. – Баку, Элм, 1995. 98 с. 5. Əlimov Ə.K., Məmmədova E.A. Meliorativ hidrogeologiya. – Bakı, Elm, 1997. 90 s. 6. Гюльмамедов Ч.Дж. Закономерности формирования солевых запасов подземных вод континентальной толщи четвертичных от-ло- жений Турианчай-Ахсучайского междуречья Ширванской степи. Диссер- тация на соискание ученой степени кандидата геолого-мине-ралогических наук. Баку, 1987. 7.Кац Д.М., Шестаков В.М. Мелиоративная гидрогеология. Изд. МГУ, 1981. 296 с. 8.Майылов Г.Ю., Магомедов А.М., Алимов А.К. Баланс грунтовых вод конусов выносы речных артерий и их регулирования. Баку- Элм, 1995. 340 с. 9.Mammadova E.A. Hidrogeological - meliorativ districting of the territory of the Northern Mughan of the Azerbaijan Republic. American Journal of Science and Technologies. №1 (21), January-June, 2016. Volume III. “Princeton Univercity Press”, 2016. P. 311-319. 10.Мамедова Э.А.Водно-солевой режим орошаемой и дренирован- ной территории Северной Мугани. Сб.Аз.НИИ Водных проблем, 1993, Баку. С.108-112. 11.Мамедова Э.А. Гидрогеолого-мелиоративное состояние оро- шаемых и прилегающих к ним земель Северной Мугани. BDU-nun xəbərləri. Təbiət elmləri seriyası, №1-2,1997. С.166-169. 12.Мамедова Э.А.Геохимические основы формирования режима подземных вод Муганской степи. Jurnal:Az.Res.Təhsil Nazirliyi. Aspi- rantların və gənc tədqiqatçıların Resp.Elmi Konfransının materialları. 11-12 fevral, 1998. s.128. 264 13.Мамедова Э.А.Генетические особенности химизма подземных вод Муганской степи. Az.resp.Təhsil Cəmiyyəti. Fizika, Riyaziyyat, Yer elmləri. №2, 2000. S.82-85. 14. Мамедова Э.А., Алиев С.А. Влияние оросительной и осущи- тельной мелиорации на гидрогеологическое условие Мугано-Сальянской степи Азербайджанской Республики. Институт Водного хозяйства Гру- зинского технического университета. Сборник научных трудов №66. Тбилиси, 2011. С.159-162. 15. Мамедова Э.А., Алиев С.А. Оценка эколого-мелиоративного состояния орошаемых земель Ширванской степи Азербайджанской рес- публики. Информационно-аналитический журнал: Актуальные проб- лемы современной науки. Москва, «Издательство «Спутник+», 2012, №1(63). С.148-151. 16. Мамедова Э.А., Алиев С.А. Причины засоления почвогрунтов Ширванской степи Азербайджанской республики и влияние его на ме- лиоративноe состояниe орошаемых земель. Журнал «Альманах современ- ной науки и образования». Москва, Изд. «Грамота»., 2013, № 3(70) , с.102-104. 17. Мамедова Э.А. Геофильтрационное районирование террито- рии Муганской степи. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 91-ci ildönümünə həsr olunmuş “Geologiyanın aktual problemləri” mövzusunda Respublika elmi konfransının material- ları.Bakı, 2014-cü il.Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2014. S.301. 18.Məmmədov R.H., Cəfərov X.F., Həşimov A.C., Osmanov T.Ə., Verdiyev Ə.Ə. Azərbaycanda torpaqların meliorasiyası. Bakı, Qorqud nəşr., 2000. 184 s. 19. Məmmədova E.A.„Su təchizatı və meliorativ hidrogeologiya”. Ali məktəblərin bakalavr və magistr hazırlığı üçün dərslik. «Kür» nəşriyyatı, 2003. 220 s.. 20.Məmmədova E.A.Kollektor - drenaj sisteminin Muğan – Salyan düzənliyinin hidrogeoloji-meliorativ şəraitinə təsirinin qiymətləndirilməsi. BDU Xəbərləri Jurnalı, №3, 2007. S.112-115. 21.Məmmədova E.A.Hidrogeoloji tədqiqat üsulları («Hidrogeologiya və mühəndis geologiyası» ixtisaslı bakalavr hazırlığı üçün dərslik ). BDU nəşriyyatı, 2008. 255 s. 22.Məmmədova E.A. Mil düzənliyinin hidrogeoloji-meliorativ şəraiti. Ak.M.M.Əliyevin anadan olmasının 100 illik yubileyinə həsr olunmuş «Azərbaycanın faydalı qazıntıları» mövzusunda Respublika Elmi Konfransının materialları . 2008. S.33. 23.Məmmədova E.A.Abşeron yarımadasındla aerasiya zonası süxur- larının şoranlaşmasının əsasları. BDU-nun 90 illik yubileyinə həsr olunmuş 265 «Azərbaycanın faydalı qazıntıları» mövzusunda Elmi konfransın materi- alları (26 may).Bakı-2009. S.10-12. 24.Məmmədova E.A.Salyan-Neftçala zonasında meliorasiyanın inki- şafı. BDU-nun 90 illik yubileyinə həsr olunmuş «Azərbaycanın faydalı qazın- tıları» mövzusunda Elmi konfransın materialları (26 may).Bakı-2009. S.61- 63. 25.Məmmədova E.A.Aqrar sahənin inkişafında meliorasiyanın rolu. Bakı Universitetinin Xəbərləri Jurnalı.Təbiət elmləri seriyası. №1, 2010. S.150-155. 26.Məmmədova E.A.Şəmkirçay-Gəncəçay arası sahənin yeraltı su- larının balansı və istifadə perspektivliyi. Bakı Universitetinin Xəbərləri Jurnalı.Təbiət elmləri seriyası. №1, 2011. S.152-159. 27. Məmmədova E.A. Mil düzənliyinin yeraltı sularınım rejiminin formalaşmasına təsir edən amillər. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 91-ci ildönümünə həsr olunmuş “Geolo- giyanın aktual problemləri” mövzusunda Respublika elmi konfransının materialları.Bakı, 2014-cü il.Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2014. S.310. 28.Məmmədova E.A.Muğan-Salyan düzənliyinin yeraltı sularının və aerasiya zonası süxurlarının duz tərkibi. Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpasının 20-ci ildönümünə həsr olunmuş “Geologiyanın aktual problemləri” mövzusunda Respublika elmi konfransının materialları. Bakı, 31 may 2011-ci il.Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2011. S.130. 29.Məmmədova E.A.Muğan düzənliyinin yeraltı su rejiminin gene- tik xüsusiyyətləri. Heydər Əliyevin anadan olmasının 89-cu ildönümünə həsr olunmuş “Geologiyanın aktual problemləri” mövzusunda Respublika elmi konfransının materialları.Bakı, 2012-ci il.Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2012. S.154. 30. Məmmədova E.A., Əliyev S.Ə.Şirvan düzünün suvarılan torpaq- larında hidrogeoloji-meliorativ şəraitin inkişaf dərəcəsinə görə qiymətlən- dirilməsi. Torpaqşünaslıq və aqrokimya, cild-20, №1, 2011. Bakı, Elm, 2011. S.406-410. 266 MÜNDƏRİCAT GİRİŞ. MELİORATİV HİDROGEOLOGİYANIN MƏZMUNU, MƏQSƏDİ VƏ İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ..................................................................................... 4 I.MELİORATİV SİSTEMLƏR............................................................. 21 1.1. Torpaqların suvarılması və qurudulması haqqında ümumi məlumat......................................................................... 21 1.2. Suvarma sistemi və onun elementləri.................................................. 21 1.3.Azərbaycanda suvarma kanallarının tikintisi........................................ 24 1.4.Azərbaycan Respublikasında suvarma sistemlərinin qrunt sularının ejiminə təsiri............................................................................................... 27 1.5.Kanallardan su itkisinə qarşı mübarizə tədbirləri............................ 28 1.6.Suvarma üsulları və texnikası............................................................. 30 1.7.Suvarma sahələrində baş verən infiltrasiya prosesi......................... 44 1.8.Suvarmanın növləri............................................................................... 45 1.9.Kənd təsərrüfatı əkinlərinin suvarma rejimi. Suvarma normaları..... 46 1.10.Suvarma sularının keyfiyyətinə qarşı olan təlabatlar..................... 47 1.11.Suvarılan sahələrdə süni drenaj........................................................ 49 1.12.Baş Mil –Muğan kollektorunun tikilməsinin zəruriliyi və onun morfoloji parametrlərinin təyini....................................................... 60 1.13. Drenaj sistemləri................................................................................ 69 1.14.Torpaqların qurudulması üsülları və qaydaları. Qurutma sisteminin elementləri. Qurutma-nəmləşdirmə sistemləri........................... 78 1.15.Azərbaycanda suvarma sahələrinin, irriqasiya qurğularının və kollektor-drenaj sistemlərinin müasir vəziyyəti (2010-2014-cü illər)..... 84 1.16.Azərbaycanda meliorativ tədbirlərin yeraltı sulara təsirinin müasir vəziyyəti............................................................................................ 91 II.MELİORASİYA OLUNMUŞ ƏRAZİDƏ YERALTI SULARIN REJİMİ VƏ BALANSI............................................................ 95 2.1.Yeraltı suların rejim və balansının öyrənilməsinin məqsəd və məsələləri.................................................................................................... 95 2.2. Yeraltı suların rejiminin öyrənilməsi üsulları........................................ 98 2.3.Azərbaycanda yeraltı suların rejimi..................................................... 105 2.4. Suvarılan torpaqlarda qrunt suları rejiminin formalaşması qanunauyğunluqları.............................................................. 129 267 2.5.Suvarılan ərazilərdə qrunt suyu səthinin qalxması................................. 132 2.6.Suvarılan sahələrdə qrunt suyu rejiminin tənzimlənməsi prinsipləri.............................................................................. 134 2.7.Yeraltı su rejiminin proqnozu və onun növləri...................................... 135 2.8.Yeraltı su rejiminin proqnozunun üsulları............................................. 137 2.9.Suvarılan ərazilərdə qrunt suyu rejiminin proqnozu....................................................................................................... 142 2.10.Qrunt suyu rejiminin genetik tipləri..................................................... 146 2.11.Yeraltı suların su-duz balansı .............................................................. 156 2.12.Yeraltı suların su-duz balansının öyrənilməsi üsulları........................ 158 2.13.Aerasiya zonasında və yer səthində rejim-balans müşahidələri.................................................................................................. 161 2.14.Əsas balans elementlərinin səciyyəsi.................................................... 167 III. AERASİYA ZONASI SÜXURLARINDA ŞORLAŞMA VƏ ŞORAKƏTLƏŞMƏNİN ƏSASLARI................................................ 194 3.1.Aerasiya zonası süxurlarında şorlaşma................................. ............... 194 3.2. Aerasiya zonası süxurlarında şorlaşmaya qarşı mübarizə tədbirləri......................................................................................... 201 3.3. Aerasiya zonası süxurlarında şorakətləşmə.......................................... 221 3.4.Aerasiya zonası süxurlarında şorakətləşməyə qarşı mübarizə tədbirləri......................................................................................... 227 IV. HIDROGEOLOJİ-MELİORATİV RAYONLAŞDIRMANIN ƏSASLARI....................................................... 230 4.1. Meliorasiya olunmuş ərazinin hidrogeoloji şəraiti................................... 230 4.2. Geosüzülmə quruluşunun xəritələnməsi...................................................232 4.3. Hidrogeoloji-meliorativ rayonlaşdırmanın prinsipləri.............................236 ƏDƏBİYYAT.................................................................................................263 Nəşriyyat direktoru: f.ü.e.d. Xanlar Həsənli Nəşriyyat redaktoru: Alparslan Öztürk Dizayner: Sahib Adilov E.A MƏMMƏDOVA MELİORATİV HİDROGEOLOGİYA Ali məktəblərin bakalavr pilləsi üçün dərslik Çapa imzalanmışdır 30.09.2016, Kağız formatı 60x84 1/16, Həcmi 16,75 ç.v.,Sayı 300 “Ləman nəşriyyat poliqrafiya” MMC. Yüklə 6,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|