Mелиораtив щидроэеолоэийанын
Yüklə 6,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
114 tərkibində səpələnmiş gips və karbonat duzlarını həll edir və su ilə süxur arasındakı mütənasibliyi pozur. Kalsium məhlul halına keçərək süxurun tərkibindən natriumu adsorbsiya pro- sesi nəticəsində sıxışdırıb çıxarır. Nəticədə sulfatlı–natriumlu və hidrokarbonatlı–natriumlu sular meydana çıxır. Xlorlu–natrium- lu və xlorlu–maqneziumlu–natriumlu tiplər təzyiqli sular üçün xarakterikdir. Bu bir daha qrunt sularının kimyəvi tərkibinin mü- əyyən dərəcədə təzyiqli suların təsiri ilə formalaşdığını təsdiq edir. Cədvəl 13 Muğan düzənliyi üzrə müxtəlif dövrlərdə qrunt sularının kimyəvi tərkiblərinin dinamikası və minerallaşma dərəcəsinin dəyişmə hüdudları ( 75% təminatla ) Suların hidrokimyəvi tipləri V - 1983 V - 1990 V - 1995 V - 2000 % % % % Hk – K ( H ) - - - 1 – dən kiçik Hk – C - H ( K ) - - - 1 – 2 C – Hk – H ( M ) - - 3 – dən kiçik 2 – 3 C – H - 3 – dən kiçik 3 – 5 3 – 7 X – C – H - 3 – 7 5 – 10 7 – 10 X – C – M – H 3 – dən kiçik 7 – 10 10 – 20 10 – 15 C – X – M – H 3 – 10 10 – 20 20 – 25 15 – 20 X – H 10 – 20 20 – 25 25 – 50 20 – 25 X – M - N 20 – dən böyük 25 – dən böyük 50 – dən böyük 25 – dən böyük H k – HCO 3 , C – SO 4 , X – Cl, K – Ca, M – Mg, H – Na Qrunt sularının kimyəvi tərkibi üzrə 4 tip ayrılmışdır: dərinlik mənşəli xlorlu–kalsiumlu sular ərazinin praktiki ola- raq heç bir meliorativ tədbir aparılmayan cənub hissəsində; 115 dəniz mənşəli xlorlu–maqneziumlu sular–şərq hissədə; allüvial mənşəli hidrokarbonatlı–natriumlu sular çay arteriyaları boyun- ca, irriqasiya mənşəli sulfatlı–natriumlu sular isə mərkəz his- sədə intensiv irriqasiya–meliorativ tədbirləri həyata keçirilən sahələrdə yayılmışdır. İrriqasiya–meliorativ tədbirlərin təsiri ilə müxtəlif sahə- lərdə suların kimyəvi tərkibinin dəyişməsini xarakterizə etmək, duzların toplanma mənbəyini müəyyənləşdirmək və şaquli hid- rogeokimyəvi zonallığı təyin etmək üçün hidrokimyəvi profil- lər tərtib olunmuşdur. Hidrokimyəvi sxem və profillərin birlikdə analizi nəti- cəsində məlum olur ki, uzun müddət suların genezisi eyni və dəyişməz olmuş, habelə suların duz tərkibinin həm planda, həm kəsilişdə dəyişmə xarakteri eyni olmuşdur. Vertikal üzrə duz tərkibi hidrokarbonatlı–sulfatlı tipdən sulfatlı–natriumlu və sulfatlı–xloridli, daha sonra isə xlorlu– natriumlu tipə qədər dəyişir: qrunt sularının minerallaşmasının formalaşması proseslərində kifayət qədər böyük qeyri– bəra- bərlik 10–15 m dərinliyə qədər (hansı ki, suların tərkibi stabil deyil) qeyd olunur. 10–15 m-də dərində yatan suların tərkibi daha çox xloridlidir. Buna səbəb dərində yatan təzyiqli sulu horizontların təsiridir. Dərinlik suları isə buxarlanma, sedimen- tasiya, qələvidə yuyulma və uzun müddət qarışma prosesləri nəticəsində öz tərkibini dəyişir (xloridli–natriumlu sular). Muğan düzənliyinin hidrogeoloji-meliorativ şəraitində 2000-ci ildən inşasına başlanılan Baş Mil–Muğan Kollektoru (BMMK) əsaslı rol oynayır. Bu kollektor aerasiya zonası tor- paqlarının şorlaşma, qrunt və drenaj sularının isə minerallaş- ma dərəcəsinin azalmasını, qrunt sularının səviyyəsinin aşa-ğı salınmasını təmin edir. BMMK–nun təsir zonasında Şimali Muğanda Cəfərxan kollektoru (xidmət sahəsi (x/s)-8 min ha), II Kürboyu kollektor (x/s–15 min ha), I Kürboyu kollektor (x/s–11 min ha), Sabir adına kollektor (x/s–17 min ha), Aşağı Muğan kollektoru (x/s– 116 15 min ha), Sağ sahil kollektoru (x/s–12 min ha), Sol sahil kollektoru (x/s–11 min ha), Cənub–Şərqi kollektor (x/s–4 min ha) , K–1-1 kollektoru (x/s-16 min ha), bilavasitə BMMK (x/s- 13 min ha); Salyan düzənliyində Şimali Akuşa kollektoru (9 min ha), Kürboyu kollektor (x/s–7 min ha), Cənub–Qərbi kol- lektor (x/s–8 min ha) fəaliyyət göstərir. Muğan–Salyan düzənli- yində hazırda BMMK 220 min ha sahəyə xidmət edir və 74 m 3 /san sərf ilə qrunt sularını dənizə axıdır. Tədqiqat dövründə hər ay kollektorlardan ayrı–ayrı mən- təqələr üzrə götürülən su nümunələri tam analiz edilmişdir. Nəticədə məlum olmuşdur ki, suyun kimyəvi tərkibi əksər hallarda sabit qalmışdır. Analizin təhlili göstərir ki, demək olar ki, bütün məntəqələrdə suyun tərkibi xlorlu–maqnezium- lu–natriumlu, xlorlu–natriumlu, bəzən sulfatlı–xlorlu–natriumlu- dur. Suların minerallaşma dərəcəsinin 10 il ərzində azalması- na baxmayaraq, kimyəvi tərkibi praktiki olaraq dəyişməmişdir. Müşahidələr göstərir ki, minerallaşma dərəcəsi yerüstü suların rejiminə uyğun olaraq dəyişir. Yerüstü suların (suvarma və yağış suları) rejimində sə- viyyənin maksimum qiyməti aprel-may, minimum qiyməti isə yanvar–fevral aylarında müşahidə olunur. Bu qanunauyğunluq yalnız kollektorun təsir zonasında yerləşən qrunt sularının re- jiminə aiddir. Ərazinin hidrogeroloji-meliorativ şəraitində drenajın fəa- liyyəti ilə bağlı bir sıra müsbət dəyişikliklər müşahidə olun- muşdur. Belə ki, 2004–cü ildən 2014–cü ilə qədər kollektorun fəaliyyəti ilə əlaqədar qrunt suyu səviyyəsi 65 sm aşağı düş- müşdür (H=G-Ç:10000 ), m; burada: H–qrunt suyu səviyyəsi, m, G=6190 m 3 /ha-qrunt suyu balansının gəlir hissəsi, Ç=2980 m 3 /ha-qrunt suyu balansının çıxar hissəsi, =0,1 - aerasiya zonası süxurlarının nəmlik çatışmazlığı əmsalı). Yüklə 6,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|