Memar əCƏMİ naxçivani yaradiciliğinda ahəngdarliq

2. Əcəmi yaradıcılığının inkişaf qanununu göstrən qızıl bölgü

Bitki və canlı varlıqların inkişaf qanunauyğunluğunu müəyyən edən qızıl bölgü prinsipinin yalnız cəbri və həndəsi şəkli, bir də simmetrik xassəsi araşdırıcıların diqqətini cəlb etmiş, qədim və bitkin memarlıq və incəsənət əsərlərindəki dərin mahiyyəti isə açılmamış qalmışdır. Özündə dərin riyazi qanunauyğunluqla bərabər estetik keyfiyyəti də birləşdirən, şüurda obrazların ayrı-ayrı təsvirləri arasında əlaqə yaratmaqla həyat formalarının təkcə xarici yox, daxili mahiyyətini də açan ilahi mütənasiblik qanunu - qızıl bölgü prinsipi Əcəmi sənətinin zənginliklərinin daxili mahiyyətini açmağa imkan verir. Bu mütənasiblik sisteminin elementar A rombu şəklində təsvir edilən həndəsi sxemi onun fəza təsvirinin həndəsi forması haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Çevrə həndəsəsi tərkibinə daxil olan elementar A rombu onun diametrinin orta və kənar nisbətdə bölünməsi ilə yaranır. (şək. 2) Elementar A rombu harmoniyanın dərk oluna bilən və olunmayan bütün prinsiplərinin həndəsi görünüşüdür. O, oxşarlığın fəza simmetriyasının, həndəsi oxşarlığının, dönmə simmetriyasının və beləliklə, bucaqların və xətlərin dixotomiyasının mahiyyətini açır.

1. Elementar A rombunun şaquli dixotomiyası onu sağ və sol olmaqla bir-birinin güzgü əksi olan iki üçbucağına bölür. Birinci dixotomiyanın mahiyyəti simmetriya və bərabərlikdir.

2. Elementar A rombunun horizontal dixotomiyası isə onu L-P horizontal xətti vasitəsi ilə yuxarı və aşağı hissə olmaqla iki qeyri-bərabər hissəyə bölünməsi ilə yaranır. Bu xəttin şaquli diametrlə (H-R) kəsişmə nöqtəsi diametrin orta və kənar bölünmə nöqtəsidir. Horizontal dixotomiyanın mahiyyəti dönmə simmetriyası və qeyri-bərabərlikdir. Elementar A rombunu təşkil edənüçbucağı canlı təbii formaların əsasıdır. Dixotomiyanın ikili xüsusiyyəti olan əksiliklər: yuxarı və aşağı, sağ və sol, bərabərlik və qeyri-bərabərlik, fizikada sükunət və hərəkət;-bir sözlə simmetriklə asimmetrikliyin kodu, formayaranmanın düyün nöqtəsində vahidləşir.

Əcəmi memarlıq nümunələrinin analizi göstərir ki, onların quruluşu elementar A rombunun quruluşu ilə bir eynilik təşkil edir ki, bu da onların quruluşunun canlı təbiətdə formayaranma prinsipləri ilə eyniliyinə gətirib çıxarır. Artıq qarşıya qoyulan məsələnin həlli yolu aydınlaşır: Həndəsi abstraktlaşdırma vasitəsi ilə canlı təbii formaların modullaşmasına, oradan da eyni qanunauyğunluqla Əcəmi türbələrinin quruluşuna keçmək. Elementar A rombunun tərkib hissəsi olan üçbucaqlıların bütün təpələrini səlist birləşdirən əyrinin loqarifmik spiral olduğu məlumdur. Bu spiralın polyar koordinat sistemindəki koordinat başlanğıcı yenə də elementar A rombunun diaqonallarının kəsişmə nöqtəsidir. Başlanğıcı bu nöqtədə, həndəsi sxemi loqarifmik spiral olan, fəza formasını canlı obyekt şəklində təsəvvür etsək onu həyatın ən qədim Nautiluz ilbizinin formasının olduğunu görərik (şək. 15) Onun riyazi tənliyi:

düsturu ilə ifadə olunur və fundamenal sabitləri özündə birləşdirir.

Burada: =3,14 - çevrə uzunluğunun diametrə olan nisbəti, e ədədi natural loqarifmanın əsası, F =1, 618 - təbii və canlı varlıqların inkişaf qanununu müəyyən edən qızıl bölgü ədədinin qiyməti, 1 və 2 rasional ədədlərdir.

Milyonlarla il tarixi olan təbii canlı varlıqların quruluşlarından, həmçinin onların yaratdıqları memarlıq nümunələrindən insan oğlu yaxın keçmişdə, qədim Misir, Vavilion, qədim Yunan, daha sonra orta əsr müsəlman memarlığında və Avropa intibahında tətbiq etmişlər.

Bunun ən parlaq nümunəsini isə quruluşunu memar Əcəminin əsərlərində, xüsusilə Möminə xatun türbəsinin quruluşunda daha aydın görürük. Biz sonsuz sayda canlı təbii varlıqların və bitkilər aləminin xüsusi növlərini və mükəmməl memarlıq formalarını, o cümlədən Möminə xatun türbəsinin harmonik quruluşunu nəzərdən keçirməklə o nəticəyə gəlirik ki, bu formaların əmələ gəlməsinin vahid mənşəyi var və vahid kökə bağlanaraq elementar A rombunun diaqonallarının kəsişmə nöqtəsində kodlaşır. Formayaranmanın ilk başlanğıc nöqtəsi olan bu nöqtədə hələ bizim dərk edə bilmədiyimiz dinamiki inkişaf qanununun mənbəyi və bu qanuna uyğun təşəkkül tapacaq təbii varlığın formasının proqramı gizlənib.

Harmoniyanın ən zəngin prinsipləri insan bədəninin harmonik quruluşunda təcəssüm olunmuşdur. Əsrlər boyu bəşər tarixində yaradılan ən gözəl memarlıq və incəsənət əsərlərində məhz bu prinsip izlənilir. Əcəmi yaradıcılığı isə bunun ən parlaq nümunəsidir. "Ana bətnində sizi dilədiyi kimi şəkilləndirən odur"[63. ayə 6. s. 49]. İnsanın bədən quruluşunu təşkil edən üzvlərin ilkin maddələri bir-biri ilə ilahi bir qanunauyğunluqla birləşdirərək bir canlı insan surətinə çevrilir. Kainat və o cümlədən təbiət Tanrının düzənli və sürəkli təsirlərindən əmələ gələn dəyişikliklər meydanıdır.

“Şəkilləndirilmiş olan ilkin maddə əzəli deyil, ardıcıl təkrar yaradılıb şəkilləndirilməkdədir” [54 c. 6. s. 303]. Sonsuz müxtəlif quruluşa malik olan təbii şeylərin başlanğıcının maddəsi bir təkdir. Yaradılış qanununun ən baş prinsipi səbəb-nəticə qanunudur. İlk maddənin şəkillənməsi xaricdən heç bir şərtə bağlı deyil. İnsanları ana bətnində təsvir edib şəkilləndirən Odur. Ardıcıl davam edib gedən varoluşun axışı içində surətlərin bir-birinə bənzərlik göstərməsinin əyani təsviri Əcəmi yaradıcılığında memarlıq formalarını müəyyən edən mütənasiblik sistemlərinin həndəsi təsvirləridir. “Yaradıcının mərifəti əsərlərinin nisbət və orqanlarının doğruluğundadır”. [54 c. 6. s. 306]

Əcəmi memarlığının kökünün təbii quruluşların kökü ilə eyni olduğunu aydınlaşdırdıqdan sonra aşağıdakı nəticələrə gəlirik:

1. Yusif Kuseyir oğlu türbəsinin quruluşu cansız təbii quruluşlarla (kristallar və s.) eynilik təşkil edirsə, Möminə xatun türbəsinin qurulma prinsipi canlı təbii quruluşlarla eynilik təşkil edir və quruluşu formayaranmanın vahid tənliyi ilə müəyyən edilir.

2. Canlı təbii formalar kimi Möminə xatun türbəsinin quruluşu da elementar A rombunun strukturunda kodlaşır, bu quruluşu üçbucağı təyin edir.

Bütün hallarda olduğu kimi elmlərin kökü bu nöqtədən başlanır. Hz. Əlinin göstərdiyi kimi: "Arif olanlara elm bir nöqtədir, bu nöqtəni çoxaldan isə sadəcə cahillərdir" [62.s. 21] Təbiətin bütün sir və incəlikləri onun vahid harmonik quruluşa malik olmasından ibarətdir. Təbii obyektlərin quruluşunda harmoniyanın bizə görünən və görünməyən, təyin olunan və olunmayan prinsipləri harmoniyanın vahid qanununauyğunluğu ilə üzvi şəkildə birləşərək tamlıq halını yaradır. Xaricən simmetrik olan bir varlığın daxili asimmetrikliyi canlı obyektlərin əmələ gəlməsini, təkamülünü və hərəkət qanununu ortaya çıxarır. Bunun ən parlaq nümunəsini yaradılışların ən mükəmməli olan insanın quruluşunda daha aydın görürük: "Biz insanı ən gözəl biçimdə yaratdıq"[63. s. 596].

Xaricən ideal güzgü simmetriyası xassəsinə malik olan mütənasib biçimli insanın bədən quruluşu daxilən asimmetrikdir. İnsan obrazı simmetrikliklə asimmetrikliyin vahidliyində təcəssüm olunur. (elementar A rombunun quruluşunda olduğu kimi) " Gözəllik simmetriya ilə sıx bağlıdır". [3.s 35] Simmetriklik insanın gözəlliyini, asimmetriklik onun inkişafını, Hərəkətini, düşüncə tərzini , bir sözlə maddi və mənəvi aləmini əks etdirir. Nəticə etibarı ilə Möminə xatun türbəsinin harmonik quruluşu elə mütənasib biçimli insan bədəninin harmonik quruluşudur.

Məşhur sənətşünas M. V. Alpatovun özünün "Ümumidünya incəsənət tarixi" adlı üçcildlik əsərində Möminə xatun türbəsinin harmonik quruluşunu Nizaminin və Firdovsinin poemaları ilə müqayisə etməsi bu baxımdan maraqlıdır: "Belə yüksək memarlıq forması duyğusuna, kompozisiyanın belə klassik kamilliyinə və mükəmməl işlənməsinə bu zamanlar Orta Avropada təsadüf etmək mümkün deyildir. Naxçıvan türbəsindən klassik Şərq ədəbiyyatının ən yaxşı əsərləri olan Firdovsinin «Şahnamə» (X-XI əsr) və yaxud Nizaminin «Leyli və Məcnun» (XII əsr) poemasında olduğu kimi insanpərvərlik nəfəsi gəlir" [32. s. 248-249].

Əcəmi yaradıcılığının harmoniyasını üç növ mütənasiblik sisteminin tamamilə təyin etdiyini aydınlaşdırdıq. Bu mütənasiblik sistemlərinin həndəsi təsvirlərini nəzərdən keçirərkən ilk baxışda nəzərimizə çarpan onların müxtəlifliyi olur

(şək. 12, 13, 14).

İlk baxışda aldadıcı olan, lakin bütövlüyü təmin edən mütənasiblik sistemlərin mükəmməl, canlı və cansız bir varlığın tərkib hissəsi olduğunu daha dərindən dərk etmək üçün bu həndəsi təsvirlər üzrə xaricdən onların mərkəz adlandırdığımız nöqtəsinə, eyni zamanda əksin, bu nöqtədən xaricə hərəkət istiqamətində ortaya çıxan nəticələri göstərmək kifayətdir.

Doğrudan da əgər kvadrat, düzgün altıbucaqlı və bu mənbədən yaranan mütənasiblik sistemlərinin həndəsi təsvirlərində (şək. 12, 13) kavdrat və düzgün altıbucaqlıların xətləri üzrə ardıcıl hərəkət zamanı trayektoriya kəsiləndirsə (hər addımda qırıq-qırıq), qızıl bölgü mütənasiblik sisteminin həndəsi təsvirində (şək. 14) hərəkət trayektoriyası kəsilməz xarakter alır. Çox maraqlıdır ki, birinci iki növ mütənasiblik sisteminin həndəsi təsvirində (kvadrat, düzgün altıbucaqlı) yığılma nöqtəsi çevrə mərkəzinə düşdüyü halda (şək. 12, 13), qızıl bölgü sisteminin həndəsi təsvirində diametrin orta və kənar nisbətdə bölünmə nöqtəsinə düşür. (Elementar A rombunun diaqonallarının kəsişmə nöqtəsi) (şək. 14). Bu da sistemin simmetrik yox, asimmetrikliyin: dinamiki inkişaf qanununun təzahürüdür. İlk baxışda sadə görünən bu məsələ həyatın baş qanununu- ölümdən sonra dirilmək və yaşamaq qanununu ifadə edir, yaradılış və yaradıcının dəlilləri aydınlaşdırılmaqla həyatın axışı və qayəsi göstərilir. “Ölü idiniz sizləri diriltdi, sonra öldürəcək, sonra təkrar dirildəcək və sonunda ona dönəcəksiniz". [63. 28, s. 4]

Mütənasiblik sistemlərinin həndəsi təsvirlərində “oxşarların” (mərkəzi nöqtə ətrafında kvadratlar, düzgün altıbucaqlılar, və loqarifmik spiralın həndəsi təsvirləri) təkrarı aydın görünür. Kainatın quruluşu “oxşarların” təkrarından ibarətdir. Belə olmasaydı kainatda heç bir qanun olmazdı.

Bu məsələni bir qədər də aydınlaşdıraq. Mütənasiblik sistemlərinin həndəsi təsviri güzgü simmetrik xassəsinə malikdir. G. Veylin göstərdiyi kimi harmonik inkişafda quruluşu güzgü simmetriyasına malik olan dəqiq həndəsi formalar bu simmetriyanın qanunlarının köməyi ilə açılır. Kvadrat, düzgün altıbucaqlı və bu mənbədən yaranan mütənasiblik sistemlərinin həndəsi təsvirlərində olan simmetriya “sakitlik” və bağlılığı ifadə edirsə, qızıl bölgü mütənasiblik sisteminin həndəsi təsviri isə şaquli ox boyunca güzgü simmetrikliyi, üfüqi ox boyunca isə asimmetrikliyi ifadə edir. Asimmetriya isə “hərəkət və azadlıqdır”. Beləliklə bu nöqtədə həm sükunət var, həm hərəkət, həm məhkumluq var, həm azadlıq, həm statika var, həm dinamika, həm ölüm var, həm həyat... Bir sözlə bu nöqtə əksiliklərin vəhdətidir.

Əvvəlki iki mütənasiblik sistemində, yığılma ölüm nöqtəsi olduğu halda

(şək. 12, 13), qızıl bölgü mütənasiblik sistemində həm ölüm, həm dirilmə nöqtəsidir (şək14). Birinci halda nöqtə cisimdirsə, ikinci halda cisimlə ruhun birləşməsidir. Nəhayət birinci halda son doğuşa, ikinci halda ilk doğuşa işarədir. Bütün canlılar aləmi, onların bədəninin bütün hissələri, hər gün, hər saat, hər an davamlı bir şəkildə ölür və yenisi yaradılır. Demək ki, həyat ancaq bənzərlərin yenilənməsi və yenidən yaranması nəticəsində davam edir. Bənzərlərin yenilənməsi və yenidən yaranma nöqtəsi varlığın ibtidası, ilk başlanğıc formasıdır: "De ki, allah öncə yaradır və təkrar edir" [63. c. 212]. Külli kainat və onun hissələri harmoniyanın prinsipləri əsasında vəhdətdədir.

Davam edən nədir? Fırlanma hərəkətində üstünlük sağdan sola verilir. (Saat əqrəbi hərəkətinin əksinə) "Fiqurun hərəkəti bu istiqamətdə oxunur"

[80. s. 246]. Sonsuz təkrarlanma ideyasının özü bu və ya başqa elementin təzələnməsidir və ya yenidən başlamasıdır, - tam simmetrik, ornamental ideyadır. Vahidlik doktrinası makrokosmos və mikrokosmosun vahidliyi kimi qəbul olunur. "Bu da kainatın və bəşəriyyətin baş və ikinci dərəcəli analogiyası kimi qəbul olnunur" [80. s. 217].

"Demək ki, hökmü yürüməkdə olan həqiqətdə İlahidir. Hökmü yürüməkdə olmayan isə İlah deyildir. Biz bu müqayisə ilə bilirik ki, bu gün aləmdə yürüməkdə olan hər bir hökm yalnız Allahın hökmüdür. Bu hökm hər nə qədər şəriət deyilən və zahirdə yerləşmiş hökmə aid olmasa da yenə belədir. Çünki həqiqətdə ancaq Allahın hökmü yürüməkdədir və çünki aləmdə hər şey Allahın iradəsi ilə cərəyan etməkdədir" [80. s.231]. Bu halda ilahi bir təcəlli gələrkən hər şeyi ona münasib olan əslinə bağla: çünki gələn hər bir təcəlli mütləq bir əslindən ayrılmış olan bir törəmədir" [80. s.267].

Bu Əcəmi memarlıq nümunələrini təyin edən mütənasiblik sistemlərinin həndəsi sxemlərində aydın görünən bir ritm qanunu, bənzəyiş və inkişaf görüntüsüdür. Bütün bunları aydınlaşdırdıqdan sonra Yusif Küseyir oğlu türbəsi memarlıq formalarının inkişaf edib Möminə xatun türbəsi memarlıq formalarına keçməsi ilə təbii varlıqların inkişaf edib insanda ən yüksək zirvəyə çatması qanunauyğunluğu arasında heç bir fərqin olmadığını izah etməyə ehtiyac qalmaz.

Belə ki:

1. Hər iki quruluş xaricdən düzgü simmetriyası xassəsinə malikdir. (Şaquli istiqamətdə güzgü simmetriya oxunun eyniliyi)

2. Daxilən simmetrik olan Yusif Küseyir oğlu türbəsinin harmonik quruluşunun inkişaf edib ilahi mütənasiblik sistemi olan qızıl bölgü prinsipi ilə daxilən asimmetrik qanunla Möminə xatun türbəsinin harmonik quruluşuna keçməsi.

Biz Əcəmi sənətini elm və sənətin vahidliyi əsasında tədqiq etməyə çalışmışıq. Ümumiyyətlə təbii quruluşlarla elm və sənətin vahidliyinin əsas qanunları var ki, bu qanunlar qəbul edilmədikdə artıq elm və sənət yoxdur. Bunlar səbəbiyyət, səbəbiyyət əlaqəsi, birlik və s.-dir. Əmələgəlmə və məhvolma aləmində yeniləşən hər bir şey öz səbəbinin yaradılması sarıdan mövcud olmuşdur.

Orta əsr müsəlman elmində səbəb-nəticə kateqoriyaları varlıqların iç üzündəki ən təsirli vasitələri tanımaq, o təsirlərin hansı vasitələrə və təsir sistemini izləyib, varlıqların özünü və məqsədlərini qavramaqdan ibarətdir. İlk səbəbi düşünmədən varlıqlardakı mənanı anlamağın qeyri mümkünlüyünü göstərən İmam Qəzali yazır: "Kim səbəbləri yaradanı düşünmədən yalnız bunların bir-birinə səbəb olub yalnız müyəssər olduqlarına göz atar və sadəcə bu yöndən bunları düşünərsə, azar və mürtəd olar". [69. s 797-798]

Min illər boyu kainat və onun harmonik quruluşunu dərk etməyə çalışan insan oğlu, bu prinsipləri dərk etdikdən sonra özlərinin yaratdıqları incəsənət və memarlıq əsərlərində tətbiq etmişlər.

3. Əcəmi naxış yaradıcılıgının və medalyonlardan birinin fəlsəfi mahiyyəti
Orta yüzillər Azərbaycan mədəniyyətində sufizm kimi dərinliyə can atan fəlsəfi-estetik-mistik düşüncə tərzi mövsud idi. Müstəvini bəzəyən naxışı, fiquru, sözü eninə, uzununa düzən sənətdə özünü göstərirdi. Buraya orta əsr Azərbaycan intibah incəsənətinin dilində konsentrik simvollar adlandırdığımız başqa bir qrupu da aid etmək olar. Konsentrik simvollar antik mədəniyyətdən orta əsr müsəlman Şərq mədəniyyətinə keçsə də İslamın təsiri altında yeni məzmun almışdı. Müsəlman mədəniyyəti ümumiyyətlə konsentrik model əsasında formalaşır yaşayırdı. Məkan qatında Kəbənin yerləşdiyi Məkkə mərkəz sayılırdı və belə hesab olunurdu ki, İslam dünyası onun ətrafına düzülmüş konsentrik «çevrələrdir». Söz, bilik qatında (loqosferada) mərkəzi nöqtə mövqeyində Quran dururdu. İnsan davranışları sahəsində (personoloci qatda) isə bu yeri Hz. Məhəmməd (s.ə.s) tuturdu. Ən nəhayət bütün varlıq planında mərkəzi nöqtə Allah sayılırdı. İslam dünya modelində var olanların dəyəri onların bu mərkəzi nöqtəyə üz çevirməsi ilə ölçülürdü.

Bu fikirləri konkret olaraq tədqiq etdiyimiz həndəsi naxış çeşnilərinin harmonik quruluşunu müəyyən edən kvadrat, düzgün altıbucaqlı və bu mənbədən yaranan mütənasiblik sistemlərinin, qızıl bölgü mütənasiblik sisteminin həndəsi təsviri üzərində ümumiləşdirəcəyik (şək. 12, 13, 14 və medalyon №4).

Şəkil 12 və 13-də həndəsi təsvirlərdə mərkəzə doğru və əks istiqamətdə sonsuz kiçilən və böyüyən konsentrik çevrələr daxilində kvadratlar və düzgün altıbucaqlılar sistemi təsvir edilmişdir. Şəkil 14-də isə «qızıl bölgü» mütənasiblik sisteminin həndəsi təsviri göstərilib. Təsvirinlərin mərkəzi nöqtəsi ibtidası və intəhası olmayan Allahın simvoludur. Düzdür, Yisif Küseyir oğlu və Gülüstan türbələrinin memarlıq kompozisiyalarının özəyində birbaşa «Allah» sözü göstərilməyib. Ancaq Möminə xatun türbəsinin memarlıq kompozisiyalarının və medalyonların hamısının özəyində «Allah» sözü yerləşdirilib.

Konkret olaraq 4 №- medalyonun quruluşunu nəzərdən keçirməklə fikirlərimizi yekunlaşdırmağa çalışaq.

İlk baxışda medalyonun aşağıda göstərilən parametrləri diqqəti cəlb edir:

1. Çevrə daxilinə tərəfləri loqarifmik spiralın hissəsi olan düzgün ulduz altıbucaqlısı. Bu ulduz altıbucaqlısında loqarifmik spiralın hissəsi on iki dəfə təkrarlanır (şək. 14a)

2. Loqarifmik spiralın hissəsi on iki dəfə təkrarlanan hissələrində kufi xətlərlə Məhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s) və ardıcıl olaraq dörd xəlifənin adlarını təkrar olunqur. Beləliklə, burada Məhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s) adı dğrd dəfə, Əbu Bəkr, Ömər, Osman, hz. Əlinin adları iki dəfə təkrar olunur.

Birinci halda parametr loqarifmik spiral və düzgün altıbucaqlının vəhdətidir. Nədir bunun səbəbi?

Düzgün altıbucaqlı “ Aşağı, yuxarı, dal, qabaq, sol, sağ” olmaqla bütük kainatı ifadə edir. Bilindiyi kimi loqarifmik spiral kainatın harmoniuk quruluşunun həndəsi təsviridir. Burada quruluşla istiqamət vəhdətdədir.

İkinci halda isə «Allah» və «Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s), dörd xəlifənin vəhdətidir». Bunun da səbəbini Allah və Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s), dörd xəlifənin vasitəsi ilə bütün bəşəriyyəti ifadə etməsindədir.

“ Yeddi səfqli etdiyim bu evi

Dörd xəlifəyə vəqf etdin.

Siddiq (Əbubəkr) sidqə (doğruluğa) rəhbər idi.

Faruq (Ömər) fərqdən (ayrı seçkidən) uzaqdı.

Allahdan qorxan o allahpərəst (Osman)

Allahın şiri ilə (Əli ilə) həmdərs idi.

Hər dördü bir mayadan idi, (bərabər idi)

(Dördü də) bir bulağın çiçəkləri idi.

Ölkə bu dörd xəlifə ilə düzəldi.

Ev dörd divarla hazır olar (tikilər)”. [ 105 s. 24]

Nəhayət birinci və ikinci hal birləşməklə hər şey Allaha dönür, o halda cəhətlər və tərəflər itir. «Axı mən niyə məni yaradana ibadət etməməliyəm? Siz də ona dönəcəksiniz» [Yasin s. Ayə 22]

“Aşağı, yuxarı, dal, qabaq, sol, sağ-

Altı cəhət oldu bir cəhət ancaq.

Bir yerdən ki qaça cəhətlə cahan,

Orda altı cəhət taparmı meydan?

Cəhətsiz işi cəhətsiz aşar,

Odur ki, cəhətsiz oldu o pərgar” [ 105. s. 28].
Beləliklə, dördüncü medalyonun özəyi Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s) Meracda olarkən «Allah»ın olduğu məkansız: - səmitlərin itdiyi, həndəsi olaraq elementar A rombunun diaqonallarının kəsişmə nöqtəsi, nəhayət medalyondakı loqarifmik spiralın mərkəzinə uygun gələn nöqtədir.

Əcəmi yaradıcılığının Nizami poetkası ilə eyniləşməsinin sirri də bundadır.

Biz medalyonlardan birinin fəlsəfi mahiyyətini qısaca olaraq açmağa çalışdıq. Əslində isə medalyonların geniş tədqiqi böyük bir tədqiqat işinə mövzu olmaqla, Orta əsr Müsəlman Şərqi Azərbaycan intibah mədəniyyətinin tədqiqinə mühüm tövhə ola bilər.

NƏTİCƏ

Aparılan tədqiqat nəticəsində Əcəmi sənətinin öyrənilməsinə aid ümumiləşdirmələrə malik olan dəyərli elmi fikirlər ortaya çıxmışdır. Əcəmi yaradıcılığının yarandığı dövrdə Yaxın və Orta Şərqdə harmoniya ideya təlimi mərkəzi yer tuturdu. Əcəmi yaradıcılığının da Orta əsr Müsəlman Şərqi harmoniya ideya təliminin nəticəsi olduğu müəyyənləşdirilir.

Türbələrin formaları da dəqiq həndəsi quruluşa malikdir. Tədqiqatda Əcəmi sənətinin dərk olunması üçün ilk növbədə “Təbiətdə və memarlıqda harmoniya prinsipləri” nəzərdən keçirilir.

Araşdırma zamanı bu prinsiplər əldə əsas tutulmuş, harmoniya, butövlük, simmetriya, təbiətdə formayaranma kateqoriyaları tarixi elmi baxımdan araşdırılaraq Əcəmi sənətinin ifadə etmə üsulu aydınlaşdırılır.

Planda düzgün onbucaqlı formaya malik olan Əcəminin şah əsəri Möminə xatun türbəsinin harmonik quruluşu ilahi mütənasiblik qanunu olan qızıl bölgü ilə müəyyən olunur. Bu ilahi qanunun mahiyyəti açıqlanmadan Əcəmi yaradıcılığının dərki mümkün deyil. Elmi nəticə məhz bu prinsipə əsaslanaraq əldə edilmişdir.

Müqayisəli araşdırmalar göstərir ki, antik dövrlərdən başlayaraq mükəmməl memarlıq abidələrinin, o cümlədən Əcəmi əsərlərinin quruluşu harmoniya qanunlarına tabedir. Əcəmi sənətinin harmonik quruluşunun tədqiq olunması üçün mütləq memarlıqda harmoniya prinsipləri açıqlanmalıdır. Tədqiqatda bu məsələyə tarixi-elmi baxımdan yanaşılaraq qədim Misir, Mesopotomiya memarlığında, qədim Yunan fəlsəfəsində harmoniya prinsipləri aydınlaşdırılır. Sonra orta əsr Müsəlman Şərqi fəlsəfəsində harmoniya, bunlara bağlı ortaq cəhətlər araşdırılır.

Tədqiqatda başlıca diqqət yetirilən məsələlərdən biri də Əcəmi ornamental sənətidir. Monoqrafiyada türbələr üzərində ornamentlərin quruluşu harmoniya prinsiplərinin qarşılıqlı müqayisəsi ilə araşdırılır. Aydınlaşdırılır ki, Əcəmi sənətində ornamentlərin həndəsi formları aşağıdakı üç qrup mütənasiblik sistemləri ilə tamamilə müəyyən edilir:

1. Kvadrat və bu mənbədən yaranan mütənasiblik sistemi

2. Düzgün altıbucaqlı və bu mənbədən yaranan mütənasiblik sistemi

3. Qızıl bölgü və ya ilahi mütənasiblik sistemi

Qrafiki hissədə bu mütənasiblik sistemlərinin həndəsi təsviri verilir, Əcəmi türbələri üzərindəki bütün ornamentlərin quruluşu bu mütənasiblik sistemləri ilə tamamilə açılır.

Orta əsr Müsəlman Şərqi harmoniya ideya təliminə söykənərk Əcəmi yaradıcılığında harmonik münasibətlər aydınlaşdırılır, Əcəmi sənətinin formalaşdığı ictimai tarixi şəraitdə Əcəmi sənətinin yeri müəyyənləşdirilir.

İsbat olunur ki, Əcəmi türbələrinin fəza quruluşu (türbələrin yeraltı sərdabə və yerüstü hissələrinin planları, kəsikləri) həndəsi mütənasiblik sistemləri ilə tamamilə həll edilir. Belə ki, Yusif Küseyir oğlu türbəsinin fəza quruluşu kvadrat və bu mənbədən yaranan mütənasiblik sisteminə daxildirsə, Möminə xatun türbəsinin fəza quruluşu düzgün onbucaqlı və bu mənbədən yaranan mütənasiblik sisteminə (qızıl bölgü və ya ilahi mütənasiblik sistemi) daxildir.

Gülüstan türbəsinin faza quruluşu isəkvadrat və düzğün altıbucaqlı sistemlərin birgə kombinasiyalarından yaranan həndəsi mütənmsiblik sisteminə daxildir. Beləliklə, üç ürbənin faza quruluşu həndəsimütənasiblik sistemlərinin hamısını əhat edir.

Qrafiki hissələrdə türbələrin fəza quruluşunun əyani təsviri verilmişdir.

Araşdırma işində Əcəmi sənətinin zənginliklərinin daxili mahiyyəti açılır. Müəyyənləşdirilir ki, onların quruluşu elementar A rombunun quruluşu ilə eynidir. Bu faktor Əcəmi memarlıq formalarının təbiətdə forma prinsipləri ilə bir uyğunluq təşkil etməsi nəticəsinə gətirib çıxarır.

Araşdırma nəticəsində müəyyənləşdirilir ki, Əcəmi memarlıq formaları müəyyən bir nöqtədə kodlaşır. Bu nöqtələr aşağıdakılardır:

1. Kvadrat və bu mənbədən yaranan mütənasiblik sisteminin həndəsi təsvirində oxşar kvadratların nöqtəsi.

2. Düzgün altıbucaqlı və bu mənbədən yaranan mütənasiblik sisteminin həndəsi təsvirində düzgün altıbucaqlıların yığılma mərkəzi.

3. Elementar A rombunun diaqonallarının kəsişmə nöqtəsi.

Beləliklə, tədqiqat nəticəsində müəyyənləşdirilir ki, Yusif Küseyir oğlu və Gülüstan türbələrinin harmonik quruluşu statik simmetrikdir. Möminə xatun türbəsinin harmonik quruluşu isə xaricən statik simmetrik olsa da daxilən asimmetrikdir (İnsan bədəninin harmonik quruluşunda olduğu kimi).

Əcəmi sənəti başdan-başa elmi əsaslara söykənir. Hikmət və varlıq sistemində hər şeyi yerli-yerindədir. Əcəmi yaradıcılığının memarlıq elementlərinin və bu elementlərdən təşkil olunan türbələrin harmonik quruluşu, kainat və hissələrinin (tam və hissələri) harmonik quruluşudur. Möminə xatun türbəsinin dekorativ kompozisiyalarının özəyini təşkil edən "Allah" sözü və türbə üzərində iki dəfə təkrarlanan "Yasin" surəsi ayrı-ayrı hissələrinin və özünün formayaranmasının ilahi mütənasiblik qanununun - qızıl bölgü prinsipinin göstərdiyi nöqtədən başlanmasına işarədir.

"Göyləri və yeri yaradan özlərinin bənzərlərini yaratmağa qadir olmazmı?”

[63. s. 444]. Göyləri və yeri, yəni bütün bu aləmi yaratmış olan Allah onların bənzərlərini digər bir yaradılış ilə yaratmağa qadirdir.

Biz Əcəmi sənətinin hikmətini onun gözəlliyində, düzgün həndəsi quruluşunda axtarmış, məsələyə yalnız elmi yolla yanaşmış, bu əvəzsiz memarlıq incilərinin hikmətinin ilahi mütənasiblik qanunu və ya qızıl bölgü prinsipi, quruluşunun kainatın harmonik quruluşu ilə eyni olduğunu göstərmişik. İsbat etməyə çalışmışıq ki, Əcəmi sənətindəki hikmət, elm ilə sənətin birləşməsidir.

Orta əsr Müsəlman Şərqi harmonik ideya nəzəriyyəsi hikmətin başlanğıcı hesab edilmişdir. Bu təlimin prinsipləri başqa sənət sahələrində, o cümlədən Əcəmi memarlığında öz praktiki həllini tapdıqdan sonra əsl hikmət olmuşdur.

Yalnız biliyə saplanıb qalmıaq olsa-olsa filosofluqdur, hikmətin özünü deyil, onun söhbətini etməkdir.

Əcəmi sənətinin böyüklüyü ondadır ki, orta əsr müsəlman fəlsəfəsi nəzəriyyəsinin praktiki həllini öz yaradıcılığında son dərəcə böyük dahiliklə verə bilmiş, nəzəriyyə ilə praktikanı birləşdirməklə öz sənətinin zirvəsinə yüksələ bilmişdir. Əcəmi memarlığı orta əsr müsəlman intibahı fəlsəfi fikrinin nəzəriyyədən gerçəkliyə çevrilmiş forması, elm ilə əməlin birləşməsinin parlaq təzahürüdür, doğru elm ilə doğru hərəkətin bütövlüyüdür.

Fikrimizi yekunlaşdıraraq bu nəticəyə gələ bilərik ki, Əcəmi yaradıcılığı Türk-İslam düşüncə tərzinin sintezindən yaranaraq vahid olan Allaha inam əsasında formalaşıb.

Müsəlman türk dünyasında olduğu kimi Naxçıvanda da mövcud olan tarixi-memarlıq abidələri özündə müsəlman türk dünyasının dini, elmi, fəlsəfi baxışını əks etdirən fəlsəfi əsərdir. Ona görə də həmin abidələrə xalqımızın maddi və mənəvi mədəniyyətinin qarşılıqlı sintezi kimi baxılmalıdır.