Məmməd Əmin Rəsulzadə
Yüklə 1,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Çağdaş
Azərbaycan tarixi 84 Xanımlar, bəylər! «Azərbaycan mədəniyyəti birliyi»nin inzibati şurası «Azərbaycan tarixi Birinci Dünya müharibəsindən zamanımıza qədər» mövzusunda bizdən bir məruzə 80 istəmişdi. Qısaca, çağdaş Azərbaycan tarixi deyə biləcəyimiz bu mövzuda bir söhbət etmək üçün 28 may gününü seçdim. Milli Azərbaycan Respublikasının qurulduğu 1918-ci ilin 28 mayı qədər çağdaş Azərbaycan tarixinin ünlü bir günü yoxdur. Çağdaş Azərbaycan tarixinin ibtidasını on doqquzuncu əsrin başlanğıcından saya bilərik. Bu tarixdən bəri Azər- baycan cəmiyyəti düşdüyü çətin şəraitə baxmayaraq orta çağların əsaslarını zehniyyətlərindən sıyıraraq çağdaş mədəniyyətə doğru getmişdir. Həmin tarixdə, bir neçə feodal xanlıqlar halında istilaya uğrayan Azərbaycan 1918-ci ilin 28 mayında beynəlxalq həyat səhnəsinə tək bir millət olaraq çıxdı və respublika şəklində qurduğu dövlətin istiqlalını bütün cahana elan etdi. Çağdaş Azərbaycan tarixi ancaq bu böyük hadisənin işığı altında həqiqətən tədqiq edilə bilər. Çünki bu tarix çağdaş tariximizin keçmişini və gələcəyini müşahidəyə yarayan yüksək bir baxım 81 nöqtəsidir. Bundan 32 il öncə açıqlanaraq Milli Azərbaycanın istiqlalını ehtiva edən qanunnamə, sadəcə, əsrlik əsarət altından duran və öz müqəddəratını təyin etmək haqqından məhrum olan bir millətin azad bir dövlət qurduğunu elan etməyə qalxındı. Eyni zamanda bu günkü beynəlxalq şəraitdə xüsusilə aktuallaşan azadlıq və demokratiya ümdələrinin də Azərbaycan xalqı tərəfindən mənimsənmiş olduqlarını meydana qoydu. Otuz iki ildən bəri Azərbaycan türklüyü bu yüksək ideyalar uğrunda min bir bəlaya köks gərmiş və bu uğurda ən dəyərli övladlarını qurban vermişdir. Verəcəyimiz tarixi xülasə məhz bu qurbanların izi ilə gedən nəsillərin müxtəlif forma və şərtlər daxilində baş verən mücadilələrin bir hekayəsidir. Lakin bu hekayəyə başlamaqdan əvvəl Azərbaycan istiqlal qurbanlarını və onların ardınca gedən fədakar qardaş şəhidlərini minnət və şükranla anmaq vəzifəmizdir. Əziz xatirələrini anmaq üçün sizi ehtiram sükutuna dəvət edirəm. *** 28 may tarixindən sonrakı hadisələr xülasə etməkdən əvvəl bu tarixdən əvvəl dövri qısaca gözdən keçirək. 80 Azərbaycan mədəniyyəti birliyinin təşəbbüsü ilə 1950-ci ilin 28 mayında Ankara Xalq evində oxunan məruzə 81 Mübarizə 85 XIX əsrin əvvəllərində İslam Şərqi dünyasının düçar olduğu ümumi tənəzzül şəraiti içində bütün Qafqaziya ilə birlikdə Azərbaycan da rus istilasına uğradı. Tarixən ənənəvi olaraq türk və islam dünyası ilə mücadilədən ibarət olan rus səltənətinə ancaq allah gücü ilə boyunəymək məcburiyyəti qarşısında qalan Azərbaycan mənən heç bir zaman rus dövlətinə ram olmadı və fürsət düşdükcə milli varlığını izhar etdi. Yüz illik əsarət həyatından sonra Birinci Dünya müha- ribəsi nəticəsində çökən rus imperatorluğunun xarabalıqları altından Azərbaycan milli bir bütöv halında qiyam etdi və yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi istiqlalına qovuşdu. Çarlığın Azərbaycan türklüyünə endirdiyi böyük zərbələrdən biri onu əsgəri xidmətə cəlb etməməsi idi.Bu surətlə fitrətən cəngavər olan bura türklərini əsgəri xidmətdən yadırğatmaq və beləliklə onları Rusiya imperializmindənasılı vəziyyətə salmaq istəyirdilər. Sonralar 1918-ci il hadisələri zamanı bunun çox böyük zərəri göründü. Azərbaycan xalqı istiqlalını müdafiə üçün hərbi qüvvələrini dərhal yaratmaqda böyük çətinliklər çəkdi. Yəni başda ermənilərlə gürcülər olmaqla özlərini təmsil edən milli təşkilatların verdikləri əmrnaməyə görə rus ordusunda xidmətdə olan əsgərlərini bir anda erməni və gürcü qoşun hissələri halında təşkil edə bildikləri halda, azərbaycanlılar yox idi. Bu səbəbdəndir ki, respublika qurulan zaman silahlı rus qüvvələrinə dayanan bolşeviklər Azərbaycanın paytaxtı Bakını zəbt etdilər, türk – müsəlman əhalisini qırğına verdilər və Gəncədəki milli Azərbaycan qüvvələrini də hədələməyə başladılar. Bu təhlükə qarşısında 1918-ci il 4 iyunda Batumdakı o zamankı Osmanlı hökuməti nümayəndələri ilə bir müqavilə imzalandı və bu müqaviləyə görə türk ordusu azərbaycanlı qardaşlarının köməyinə gəldi və 1918-ci ilin 15 sentyabrında birləşmiş qüvvələr Bakını qəsbkar əllərdən xilas etdilər. 1918-ci ilin 30 oktyabrında imzalanan Mondros sülh müqaviləsinə görə türk ordusu Azərbaycanı tərk etdi, onun yerini ingilis işğal ordusu tutdu, daha sonra ingilislər çəkildikdən sonra Azərbaycan respublikası öz işlərini özü idarə etməyə başladı. Azərbaycan respublikası çox ağır şərait və mərhumiyyətlər içində qısa bir zamanda hüquqi, idari, siyasi, iqtisadi, hərbi və milli maarif sahələrini tənzim etdi, məmləkətdə asayiş və intizamı yoluna qoydu və nəticədə 1920-ci ilin 12 yanvarında böyük dövlətlər tərəfindən istiqlalı tanındı. Qonşu türk və İran dövlətləri daxil olmaqla, başda Amerika Birləşmiş Ştatları böyük – kiçik bir çox dövlətlərlə münasibətlər yaradıldı. Lakin Yaxın Şərqdəki hadisələrdən istifadə edən bolşeviklər Rusiyadakı daxili müharibədə müvəffəqiyyət qazanaraq Qafqazyanı yenidən fəth etməyə qalxdılar və 1920-ci ilin 27 aprelində üstün qüvvələrlə hücuma keçərək Azərbaycan Respublikasını istila etdilər və nəticədə sovetləşdirdilər. 86 * * * Əsas hissələrini ixtisarla qeyd etdiyimiz bu hadisələr haqqında türkcə jurnal və ensiklopediyalarda və ayrı-ayrı cildlər halında nəşr olunan kitab və broşuralarda ətraflı məlumat verilmiş olduğu halda, istiladan sonrakı hadisələr haqqında toplu olaraq oxucunu təmin edəcək və tədqiqatçıların müraciət edə biləcəkləri qaynaqlar o qədər də kifayət deyildi. Buna görə söhbətimizdə xüsusilə məsələnin bu tərəfi üzərində dayanacağıq. Milli Azərbaycan Respublikasının bolşeviklər tərəfindən istilası işğalçılar üçün çox əlverişli şəraitdə baş verdi. Birinci Dünya müharibəsindən sonrakı hadisələri yaxından müşahidə edənlər bilirlər: Antanta dövlətləri müharibədən sonra Rusiyada ortaya çıxan bolşevikliyi məhv etməyə təşəbbüs etdilər. Bu məqsədlə Rusiyanın müxtəlif yerlərinə xüsusi hissələr halında quru və dəniz qüvvələri göndərdilər. Lakin bu təşəbbüslər bütün yerlərdə eyni müvəffəqiyyətlə nəticələnmədi. Baltik sahillərindəki respublikaların bolşeviklərə qarşı istiqlal mücadilələrinə yardım etmək mümkün oldu: lakin cənubda, Qara dəniz sahillərindəki məmləkətlərdə Avropa qüvvələrinin yardımı uğursuzluqla nəticələndi. İstənilən siyasi məqsədə nail olmadan mənsub olduqları məmləkətlərin daxili vəziyyətindən doğan səbəblər üzündən fransız hərbi hissələri Ukraynadan, ingilislər isə Türküstan və Qafqazyadan geri çağırılmış oldular. Bu vəziyyət bolşevikləri Qafqazyaya hücuma cəsarətləndirdi: bununla bərabər, o zamankı ingilis baş naziri Lloyd Corc Londona gəlmiş Sovet xarici ticarət komissarı Krasinə Kral hökumətinin Qafqazya işlərinə qarışmadığını bildirmişdi. Qafqazyanın ən yaxın qonşuları olan İran və Türkiyə, xüsusilə sonuncusu, bu sıralarda milli varlıqlarını qorumaq üçün bolşeviklərlə dostluq etmək və hətta ittifaq bağlamaq məcburiyyətində idilər. Beynəlxalq vəziyyətin bu şəkildə olması daha möhkəmlənməyən Azərbaycan Respublikası üçün çox faciəli bir sonluqla nəticələndi. Azərbaycanı zorla işğal edən bolşeviklər, Qızıl Ordunun yunanlara qarşı müharibədə sıxışdırıl- mış Kamal Türkiyəsinin yardımına getmək istədiklərini, Müsavat hökumətinin isə buna mane olduğunu müxtəlif vasitələrlə məharətlə təbliğ edirdilər. Bu şeytan taktikası istənilən nəticəni verdi. Bolşeviklər əməllərinə asanlıqla nail ola bilməzdilər. Azərbaycanda sadəcə bolşeviklərə xas sosial motivlərlə iş görmək mümkün deyildi. Məmləkətin sosial, tarixi və mənəvi quruluşu bu təbliğata uyğun gəlməzdi. Bakının kommunist partiyasının təşkilində müstəsna bir yeri olmasına baxmayaraq, bolşevizmin bir doktrina kimi Azər- baycanda bir o qədər də çoxlu möminləri yoxdu. Bakıdakı müsəlman işçilərin böyük əksəriyyəti Milli Azərbaycan Müsavat partiyasının ardı ilə gedirdi. 1907-ci ildə Bakı işçiləri şurası seçkilərində bu partiya səslərin 70%-ni qazanmışdı. Yalnız Bakı qarnizonundakı rus əsgərləri ilə eyni limanda yerləşən hərbi donanmaya 87 mənsub rus dənizçilərinin qüvvələrinə arxalanan bolşeviklər seçkilərin yenidən ke- çirilməsini tələb etdilər və bu dəfə min bir hiylə və müdaxilə ilə istədikləri çoxluğu təmin edə bildilər. Bolşevik partiyasının Cənubi Qafqazya komitəsinə görə Qızıl Ordu tərəfindən tutulmasından əvvəl Bakıdakı türk (yəni azərbaycanlı) kommunistlərin sayı 300-dən çox deyildi. Rus kommunist partiyasının Bakı komitəsində 3 erməni, 2 rus və bir də gürcü vardı. Milli Azərbaycan Respublikasının müdafiə qüvvələrini qırdıqdan sonra sovet Ordusu irəliləyərək Ermənistan ilə Gürsüstanı «sovetləşdirdi» və sadəcə, Qafqazyanı tutaraq 1914-cü ildəki sərhədlərini bərpa etdi. Zatən istədiyi də bu idi. Türkiyəyə yardım təbliğatı artıq söhbət mövzusu deyildi. Lakin əsil bolşevik hakimiyyəti indi başlanırdı. Bütün milli müəssisələr bağlanılır, milli ordu dağıdılır, ziyalılar öldürülür, «Çeka» vəhşiliklər törədir, «soyğunçuluq həftəsi» təşkil edilir, sinfi mübarizə alovlandırılır, ictimai nifrət qızışdırılır, qardaş qardaşa qarşı təhrik edilir, bir sözlə, məmləkət sovetləşdirilirdi. Bütün bunlarla bərabər milli müqavimət davam edirdi və Azərbaycanın hər tərəfində qanlı hadisələr olurdu. Müxtəlif yerlərdə davam edən üsyanlar arasında 1920-ci ildə baş vermiş Gəncə üsyanı xüsusilə diqqətəlayiqdir. Buradakı üsyanı yatırmaq üçün Qızıl Ordu 8000 nəfərlik hərbi hissə göndərmişdi. silahlı üsyanlar məmləkətdə daimi hal almışdı. 1925-ci ildə verdiyi bir raportunda Azərbaycan Daxili İşlər komissarı Bağırov 52-dən artıq üsyan hadisəsini qeyd edir. Kəndlərin kollektivləşdirilməsi illərində (1930—1932) Azərbaycandakı üsyanlar xüsusilə şiddətlənir. Bəzi şəhərlər minlərlə üsyançının əlində qalırdı. Bu zamankı vəziyyətin «qorxuncluğu»na sovet komissarı Elinvanın məşhur bir bəyanatında rəsmən şəhadət edilmişdir. Milli müqavimət kütləvi üsyanlardan başqa, müxtəlif növ təxribatçılıq xarakterinidə daşıyırdı. Bu əməli müqavimət hadisələri ilə bərabər məmləkətdə siyasi konspirasiya, yəni gizli çalışma aktları da. güclü şəkildə davam etdi. Gizli bəyannamələr, hətta qəzetlər nəşr olundu. Bakıda, «Çeka»nın lap yaxınlığında"gizli bir mətbəə işləyirdi: burada çap edilən «İstiqlal» qəzeti 19- cu nömrəsini buraxmağa müvəffəq olmuşdu. Bu mətbəənin sirri yalnız bir təsadüf nətisəsində açıldı: polis qəlp pul düzəldən; maşın axtararkən «Müsavat» mətbəəsinin üstünə çıxdı, Bu hadisə sovet hökumətinin görünməmiş təzyiqinə səbəb olur. Yaxalanan müsavatçılara işgəncələr verilir. Məhbuslar gördükləri zülmlərə görə aclıq elan edirlər.Müsavatçıların Solovki adı ilə məşhur olan sürgün yerindəki qəhrəmandıq mücadiləsinin keçmişdə «çekist» ikən, sonra qaçaraq 1936-cı ildə Şanxayda «sovetlərdə ölüm kampaniyaları» adı ilə nəşr etdirdiyi əsərdə Kiselev- Qromov təfsilatı ilə bəhs edilir. Solovki və buna bənzər sürgün yerləri ilə bütün sovet zindanlarında iztirab çəkənlər, təbii, sadəcə müsavatçılar deyil, ümumiyyətlə bütün milli zümrələrin nümayəndələri idi. Bolşevik leksikonu Azərbaycandakı 88 bütün vətənpərvərləri müsavatçı adlandırır. Müsavatçılıq vətənpərvərliyin sinonimidir. Azərbaycan Kommunist Partiyasının XVI Bakı qurultayında söz söyləyən partiya katibi Bağırov demişdir ki: «İndiki halda «Müsavat» partiyası mərkəzi komitəsinin üzvlərindən dördü «Çeka» həbsxanasındadır. Bunlardan hər biri sovet dövlət idarəsində yüksək mövqe tuturdu, sovet məmurluğu ilə müsavat partizanlığını bir şəxsdə necə birləşdirdiklərini onlardan soruşduqda onlar: bu həm asan, həm də ucuz başa gəlir deyə zarafat edirlərmiş. Bolşeviklərin — milliyyətçiliyi tamamilə yox etdik, — dedikləri bir çox bəyanatlarına baxmayaraq sovet mətbuatı ilə hökuməti son illərə qədər Azərbaycan vətənpərvərliyinin rəmzi kimi tanınan müsavatizmlə şiddətli mübarizə aparmışlar. 1932-ci ildə toplanan AKP-nin qurultayının qərarına görə «Müsavat» partiyası ilə sadəcə daxildə deyil, xaricdə də mübarizə aparılmalıdır. 1937-ci ildə sovet Azərbaycanının IX qurultayında Azərbaycan hökumətinin baş naziri Rəhmanov yeni Sovet konstitusiyasına dair çıxışında 1918- ci ilin 28 mayında Azərbaycanı sovet Rusiyasından ayırmağa cəsarət etmiş «Müsavat» partiyasının üstünə düşür. Ona görə «Müsavatçıların Azərbaycandakı hakimiyyəti tarixin ən qaranlıq dövrüdür», o, «inqilab əleyhdarı olan müsavat Yüklə 1,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|