Məmməd Əmin Rəsulzadə
) Terminlər türkcələşdirilməlidir. 2) Azərbaycanın ruslaşdırılması ilə
Yüklə 1,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1) Terminlər türkcələşdirilməlidir. 2) Azərbaycanın ruslaşdırılması ilə
nəticələnən sovetləşməyə meydan verilməməlidir. 3) Orfoqrafiya məsələsində ümumi ədəbi əsaslara dayanmalı və eyni zamanda mümkün olduğu qədər digər türk dilləri ilə olan ortaq xüsusiyyətləri qorumağa çalışmaq lazımdır. Sovet İttifaqında çoxdilli mədəniyyətlərin getdikcə ruslaşdırılması bolşevizmin idealıdır. Bu idealı kerçəkləşdirmək istəyən Moskvanın himayəsindən qüvvət alan və siyasi müdaxilənin qaba təzyiqindən faydalanan «sovetçilik» həyata keçirilir. «Sovetizm» ilə «nasyonalizm» arasında sərt bir savaş alovlanır. Məmləkətdəki mədəni ənənələri himayə etmək istəyən ən kiçik bir hərəkət sovet rejiminə qarşı edilən bir sui-qəsd hesab edilir. Milliləşdirmək niyyətində xalqın bütün mənəvi dəyərlərini tək bir varlıq halına gətirmək məqsədi güdülür. Halbuki, ortodoksal kommunizm dili bir millətin müxtəlif təbəqə və siniflərini birləşdirən, ünsiyyət yaradan bir vasitə deyil, sadəcə sinfi mübarizənin silahı sayılır. Bunun üçün də xalq kütlələrinin ədəbi dili anlaya bilmək səviyyəsinə yüksəlməsinə deyil, ədəbi dilin işçi xalqın anlayacağı bir səviyyəyə enməsi gərəkdir. Və bu qaydanın yalnız türk dillərinə və rus dilindən başqa bütün dillərə tətbiq olunması da diqqətəlayiqdir. Leninlə Stalinin dili isə bu qaydaya tabe deyildir. Burada başqa bir qanun hökm sürür, bu qanuna görə yalnız rus xalqının müxtəlif təbəqələri deyil, Sovetlər Birliyindəki bütün millətlər də «oktyabr inqilabının müqəddəs dili»ni bilmək səviyyəsinə yüksəldilməlidir. Xalq maarif komissarı Tağı Şahbazi ilə 94 Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının icraiyyə komitəsinin sədri, yəni respublikanın prezidenti S. M. Əfəndizadənin fəal şəkildə iştirak etdikləri bir komissiya vardı. Sovet Azərbaycanının tanınmış dilçiləri, müəllim və alimləri bu komissiyaya daxildilər. Bu komissiya 1936-cı ildə Azərbaycan türkcəsinin orfoqrafiyasının əsaslarını işləmiş və müəyyən bir sistemə salmışdı. Azərbaycanda o tarixə qədər işlədilən orfoqrafiya sistemi Azərbaycanı «oktyabr dili»nə, yəni rus- caya deyil, «panturanizmin silahı olan ümumi təkcə»yə yaxınlaşdırmaq məqsədi ilə tərtib edildiyindən «sovetləşdirmə» mütəxəssisləri tərəfindən «inqilab əleyhinə bir sui-qəsddir» — deyə rədd edildi. Rusiyada rus vətənsevərliyinin Aleksandr Nevski, Minin-Pojarski kimi qəhrəmanları, Suvorov, Kutuzov, Baqration və sairə kimi rus imperatorluğunun tarixi sərkərdələri yüksək bir əda ilə öyülərək göylərə qaldırılarkən, Azərbaycanda vətən və milli istiqlal uğrunda unudulmaz mübarizəsilə tanınmış Dağıstanın böyük imamı Şamil ilə Gəncənin igid müdafiəçisi Cavaddan 83 bəhs etmirlər. Bunun yerinə isə Azərbaycan tarixinin dərinlikləri aranaraq, oradan Babək kimi şəxsiyyətlər çıxarılıb ideallaşdırılır. Babək islamiyyətin düşməni idi. Bir islamiyyətin ki, indiki şəraitdə «kommunizm»ə az əngəllər törətmir. Babək Azərbaycanı Şimala deyil, Cənuba qarşı qoyurdu. Bu halda da o, sovetlər Birliyinin ehtimal olunan düşməninə qarşı savaşın rəmzi ola bilər. Hər hansı bir şəkil və rəngdə olursa-olsun, Rusiyanı qorumaq vətənpərvərlik nümunəsidir, Rusiyadan qorumaq isə əks-inqilabçıların əməlidir. Stalinin bir formulu məşhurdur: «hər hansı bir istismar olunanın hər hansı bir imperatorluqdan ayrılması—i n q i l a b , hər hansı bir məmləkətin sovetlər Birliyindən çıxması isə əksinqilabdır». Eyni metod mədəniyyət tarixinə də tətbiq olunmaqdadır. Məsələn, XII əsrdə yaşamış Nizami ideallaşdırılır. Ümum-dünya miqyaslı bir şair kimi, dünya ədəbiyyatındakı müstəsna mövqeyi göstərilir. Lakin onun türklüyünü və ruslar əleyhinə misralarını gizlədirlər. Onlar Nizamini internasionalizmin böyük bir mübarizə və hətta sovet hakimiyyətinin gələcəyini öncədən sezmiş bir mübəşşir 84 kimi öyürlər. Mirzə Fətəli Axundzadə haqqında da yazırlar. Onlara görə Axundzadə XVIII əsr Avropasının əhvali-ruhiyyəsini yayan maarifçi bir yazıçıdan daha çox «inamlı rusofildir» və «bu-böyük rusluq mənafeyinin praktiki nəticələr güdən siyasi böyük rusluq mənafeyinin praktiki nəticələr güdən siyasi mülahizələrindən başqa ciddi bir kökü yoxdur. Bu, hər şeyi «rus xalqı ilə birləşdirmək» qərəzinə tabe edən siyasət, nəhayət, 1939-cu ildən etibarən Azərbaycan mədəniyyətinin formaca da ruslaşdırılmasına aparır. Azərbaycan yazısını Avropa-latın əlifbasından kiril-rus əlifbasına keçirdilər. 83 Cavad xan nəzərdə tutulur. 84 Xoş xəbər verən. 95 * * * Əlifbadakı inqilaba Azərbaycanda amansız bir təmizləmə ili olan 1937-ci ildən etibarən başlayırdılar. 1937-ci ildə Moskvada qurulan bir inqilabi məhkəmədə Trotski tərəfdarlarını təmizləmək üzrə məşhur məhkəmələr başlamışdı. Bu məhkəmələr əsnasında Qafqaz kommunistlərindən Budu Midivani Qafqaz millətçiliyində, xüsusilə milli Azərbaycan partiyası «Müsavat»la münasibətdə olmaqda ittiham edilmişdi. Bu, Azərbaycanda başlanacaq geniş miqyaslı təmizləməyə işarə idi. Buna isə qorxunc bir sadizmlə başlandı. Konstitusiyanın tənzimi üçün çağırılan sovet Azərbaycanının doqquzuncu qurultayının bir çox məşhur Azərbaycan kommunistlərini öncə nümayəndəlikdən çıxarıldığını yuxarıda qeyd etmişdik. Bu qurultayda keçirilən seçkilər əsnasında söz söyləyən o zamankı Azərbaycan sovet hökumətinin baş naziri Rəhmanov Azərbaycanda sovet hökumətinə qarşı üç növ müxalifətin mövcud olduğunu söyləmişdi: 1)Dindarlığı qüvvətləndirmək məqsədi ilə məscidlər və kilsələr ətrafında birləşən klerikallar: 2) «Müsavat» partiyası ətrafında toplanan millətçilər: 3) Kommunist partiyasından ayrılmış milli əyintiçilər: bunlar da digər iki qrupla birlikdə amansız təqiblərə məruz qalacaqdır. Həqiqətdə də, 1937-ci il təmizləməsindən sonra nə məşhur yazıçılardan, nə görkəmli professor və müəllimlərdən, nə sevilən artistlərdən, nə də az-çox tanınan ictimai xadimlərdən kimsə meydanda qalmır. Az-çox ad-san sahibi olanlar məhv edilirlər. Bu operasiyanın nə şəkildə edilməsi haqqında oxucularda müəyyən bir fikir yaratmaq üçün aşağıdakı hadisələri qeyd edək: Azərbaycanın sovetləşdirildiyi ilk gündən başlayaraq müsavatçılıq və panturanizma qarşı amansız mübarizə aparan Ruhulla Axundov «pantürkizmin zəhərli bir nümayəndəsi və «Müsavat» partiyasının zavallı bir agenti» kimi günahlandırıldı. Sovet dərsliklərinə panturanist və panislamist fikirlərini soxuşduran «Türkiyə agentləri»ni cidd-cəhdlə üzə çıxarmağı özü üçün böyük bir hünər sayan Əliheydər Qarayev «Müsavat» partiyası ilə beynəlxalq faşizmin «soysuz bir uşağı» kimi ifşa edildi. Milli Azərbaycan hökumətinə qarşı konspirasiyası ilə məşhur olan Azərbaycanın inqilabi komitəsinin keçmiş üzvü, 1920-ci ildə Gəncə üsyanının yatırılması tapşırılmış baş komissar Həmid Sultanov inqlabi məhkəmənin qərarı ilə Azərbaycanı» sovetlər Birliyindən ayırmaq istəyən silahlı üsyan qüvvələrinin başçısı olduğu üçün ölüm cəzasına məhkum edildi: eyni zamanda o, yabançı bir dövlətə casusluq etməkdə də günahlandırıldı. Onunla birlikdə «sapıntıçı» kommunistlərin bir çoxu da cəzalandırıldılar. Sultanovun məhkəməsində elan edilən ittihamnamələrdən anlaşıldığına görə H. Sultanova işlərində adları aşağıda qeyd olunan «pantürkistlər» və «millətçilər» kömək etmişlər; məsələn:.1) R. Axundov — Azərbaycan kommunist 96 partiyasının Mərkəzi Komitəsinin keçmiş üzvü və Azərbaycan sovet sosialist Respublikasının keçmiş maarif komissarı: 2) D. Bünyadzadə — Azərbaycan sovet sosialist Respublikası hökumətinin keçmiş prezidenti və keçmiş kənd təsərrüfatı naziri, 3) S. M. Əfəndizadə — Azərbaycan sovet sosialist Respublikası Mərkəzi İcraiyyə komitəsinin sədri — yəni respublikanın prezidenti, 1904-cü ildən bolşevik, 4) Ə. Qarayev — Azərbaycan sovet sosialist Respublikasının keçmiş müdafiə və dəniz işləri komissarı və hərbi inqilabi komitənin üzvü, keçmiş ASSR Xalq Komissarları Şurasının sədri, Zaqafqaziya Federasiyası Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri və sovet İttifaqı bolşeviklər partiyasının mərkəzi komitəsinin üzvü. Siyasət adamlarından sonra ədəbiyyata, incəsənətə, elmə mənsub olan bütün görkəmli şəxsiyyətləri eyni şiddət və töhmətlərlə təmizlədilər. Onları ittifaqlardan çıxardılar ki, sovet şəraitində bu, bir adamı hər cür hüquqlardan məh- rum edərək ac qalmağa məhkum etmək deməkdir. Bir çox yazıçılar sadəcə Yazıçılar İttifaqından çıxmadılar, eyni zamanda, partiya üzvlüyündən çıxarıldılar. Bu, insanı bütün hüquqlarından məhrum etməyə bərabərdir. Kommunizmin əski çalışanlarından bir çoxu da sadəcə «sovetləşdirmə» siyasətini «türkləşdirmə» qayəsinə qarşı yönəltmədikləri üçün QPU barmaqlıqları arxasına atıldılar. Yeni sovet konstitusiyasının qəbulundan və rus hərflərinin tətbiqindən sonra Azərbaycan bolşevik terrorunun yeni bir mərhələsi başlandı. Məmləkətin həyatında az-çox rolu olan adamlar aradan götürüldü. sovet Azərbaycanının yubi- leyi qeyd edildiyi gün, məsələn, «tarixi günün qəhrəmanı» kimi öyüləcək yerli bir ad tapılmadı. İlk Azərbaycan inqilabi komitəsinin sədri doktor Nərimanovun adı belə çoxdan ölüb getməsinə baxmayaraq, «milli sapıntıçı xainlərin hamisi» kimi ifşa edildi. Təmasda olduğum yeni Azərbaycan qaçqınları istisnasız 1937-ci il təmizləməsindən böyük bir acı ilə danışırdılar. Bu ilə onlar «Azərbaycanda qətli- am ili» adını verirdilər. * * * Çağdaş tarixdən bəhs edərkən yabançı süngüləri ilə məmləkət hüdudlarından bayıra atılan milli Azərbaycan emiqrasiyasının beynəlxalq aləmdəki siyasi və ideoloji fəaliyyəti üzərində də dayanmaq istərdim. Lakin bu fəaliyyətin ümumi mahiyyəti, məsələ ilə bağlı olanlara bəlli olduğundan bu cəhət üzərində çox durmağa ehtiyac yoxdur. Ancaq orasını qeyd etməliyəm ki, bu fəaliyyət sayəsində Azərbaycan davası beynəlxalq miqyasda tanıdıldı və Azərbaycan məsələsi bir mə- sələ kimi dünya mətbuatında, müxtəlif dairələrdəki mübahisələrdə etiraf edilirdi. Bu isə Azərbaycanda olduğu kimi bütün sovet mətbuatında narazılığa səbəb olmuşdur. 97 Azərbaycan tarixinin bu mərhələsini daha yaxşı izləmək üçün zəruri olan bir cəhəti aydınlaşdıraq: Tarixin əsil materialını təşkil edən yeni Azərbaycan nəsli nə vəziyyətdədir? Buraya qədər mövzumuzu sovet həyatından və mətbuatından aldığımız məlumatlar və müşahidələr əsasında araşdırdıq. İkinci Dünya müharibəsindən sonra bu imkandan da məhrum olduq. Lakin həmin müharibə bizə eyni mövzunun tədqiqi üçün yeni bir imkan verdi. Azərbaycanlı hərbi əsirlərlə təmasda ola bildik. 1942 və 1943-cü illərdə Almaniyanın xarici işlər nazirliyinin dəvəti ilə digər Qafqazlı siyasi emiqrantlarla birlikdə Berlinə getdiyim zaman biri mənfi, digəri müsbət iki şeyə şahid oldum. Hitler Almaniyasının mövqeyi bütün milli məsələlərdə olduğu kimi Qafqazya məsələlərinə olan münasibətdə də mənfi idi. Berlindən milli mübarizəmizin əsaslarını tanımasını gözləmək əbəsdi. «Ali irq»in nəzəriyyəçiləri ilə Polşadakı, Ukraynadakı və işğal olunan başqa məmləkətlərdəki alman praktikləri ən kiçik ümidə belə yer vermirdilər. Üzərimizə düşən yeganə vəzifə milli haqlarımızı tanımayan və istiqlal davamızı tanımayan bir hökumətlə birgə fəaliyyətin baş tutmayacaqını təsdiq edərək meydandan çıxmaqdı. Elə də etdik. 1943-cü il, 5 avqust tarixli bir memorandum imzalayaraq Berlini tərk etdik. Lakin bu sırada fürsət taparaq Almaniyadakı Azərbaycanlı hərbi əsirlər ilə təmasda olmağa çalışdıq və buna qismən müvəffəq olduq. Bu təmasları Azərbaycandakı real vəziyyəti və yeni nəslin hansı əhvali-ruhiyyədə olduğunu. öyrənmək üçün istifadə etdik. Bir az əvvəl bəhs etdiyim Berlin ziyafətinin müsbət hadisəsi budur. Yuxarıdakı fəsillərdə qeyd olunan hadisələrin təhlilindən gəldiyimiz təsəvvür və nəticələri təmasında olduğumuz bu azərbaycanlılardan aldığımız məlumatlarla qismən təkmil, qismən də təshih edərək Azərbaycanın yeni nəslinə xas olan cəhətləri aşağıdakı şəkildə xülasə etməyi münasib bildik. Yuxarıda biz əhalinin nə dərəcədə oxuyub-yazma öyrənməsindən danışdıq. Yeni nəsil öz dilində, deyə bilərik ki,tamamilə oxuyub-yaza bilir. Hamısı ibtidai məktəbləri bitirmişlər. Əsirlər arasında orta təhsil görənlər də az deyil. Müxtəlif ixtisaslı ali təhsillilərə də rast gəlinir. Müəllimlərlə həkimlər daha çoxdular. Mənim — Azərbaycanda məmləkətin idari və iqtisadi ehtiyaclarını ödəyəcək qədər bir neçə yüz ali təhsil görmüş gəncləriniz vardırmı? — sualıma müsahiblərim əsəbi halda: — Siz nə deyirsiniz, yüzlərdən deyil, minlərdən danışın... Biz öz- özümüzü idarə edəcək bir vəziyyətdəyik! — deyə cavab verdilər. Ana dili ilə bərabər, əsirlər ruscanı da bilirlər, lakin çox zəif. Məsələn, ruscanı kifayət dərəcədə bilməyən rus dili müəlliminə rast gəldim. Bizə anlatdılar ki, ruscaya qarşı Qafqazyada xüsusi bir müxalifət vardır. 1937-ci il təmizlən- məsini xatırladaq: O zaman «yerli millətçiliyi» ifşa edənlər sapıntıçıların həm də «Azərbaycan məktəblərində Lenin və Stalin dilinin öyrədilməsində göstərdikləri 98 səhlənkarlıq»-da günahlandırılırdılar. Bu səhlənkarlıq «ali məktəb tələbələrinin belə rus dilini bilmədiklərinə» səbəb olubmuş. («Kommunist», Bakı, 28. III. 37). Sovet şəraiti və idarəsi ilə bağlı olaraq çox da yüksək səviyyədə olmayan ümumi məlumat və biliklərinə baxmayaraq, azərbaycanlı əsirlərin dini məsələlərdə tamamilə biliksiz olduqları nəzərə çarpırdı. Azərbaycandakı yeni nəsil, deyə biləriik ki, dinə qarşı laqeyddir. Dini mərasim və ibadətlərdən ən bəsit şeyləri belə bilmirlər. Məmləkətdə məscidlər bağlanmışdır. Nə Ramazan, nə də Qurban bayramı sovet gənclərinə məlum deyildir. Azərbaycanda əskidən çox böyük əhəmiyyətə malik olan bahar xalq bayramı —«Novruz» da dəbdən düşmüşdür. Azərbaycan, bütün sovetlər Birliyi ilə bərabər yalnız Oktyabr inqilabının siyasi bayramlarını və bir də Azərbaycanın sovetləşdirildiyi günü qeyd edir. Yeni nəsil heç bir dua və namaz bilməz. (Çox qüvvətli ailə ənənələrinin təsiri ilə adətləri yaxşı bilənlərə də təsadüf olunur). Krım cəbhəsində əsir düşən azərbaycanlı kiçik yaşlı qızlar- bacılar namaz qılan nənələrini necə ələ saldıqlarından danışırdılar. Əsirlərdən bəziləri alman ordusuna legioner yazılmışdılar: bunlardan bir neçəsi faciəli bir hadisədən bəhs edirdilər. Bölük komandiri bir alman azərbaycanlılardan cəbhədə ölən arkadaşlarını islam adəti ilə basdırılmasını tələb edirmiş. Onlar nə edəcəklərini bilməmiş, lakin alman əl çəkməmişdir. İsrar edən komandirin əlindən qurtulmaq üçün azərbaycanlı gənclər, nəhayət bir çarə tapmışlar. Yeddi dəfə — «Ya Məhəmməd, ya Məhəmməd» — deyə bağıraraq arkadaşlarını torpağa tapşırmışlar. Bir başqa dəfə eyni növ məcburiyyətə düşərkən isə ölən arkadaşlarını «Arşın mal alan» operasından nəğmələr oxuyaraq basdırmışlar. Daha yaşlı nəsil bu xüsusda müəyyən bir faciə yaşayır və əzab çəkir, lakin gənclik çox nadir istisna ilə bu faciəni hiss etmir. Mümkündür ki, sovet rejimi aradan götürüləndən sonra dindarlıq sözün fəlsəfi, mücərrəd mənasında mənəvi həyatın bir təzahürü kimi cəmiyyətin müəyyən sahələrində müəyyən əksini tapır. Lakin burada dinin ictimai həyatı tənzim edən siyasi və idari bir müəssisə ola biləcəyini təsəvvür etmək mümkün deyil. Bu mənada din sovet dövründə tamamilə öldürülmüşdür. Gələcəkdə din yalnız yurddaşın şəxsi həyatına xas olaraq qalacaqdır. Bu, Mirzə Fətəli Axundzadədən başlayaraq Sabirin həcvlərinə qədər dinin təhqir edilməsi ənənələrinə yiyələnən çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının bir nəticəsidir. Dinin təqibindən çox az mütəəssir olan indiki Azərbaycan nəsli milli mədəniyyət məsələlərinə böyük bir həssaslıqla yanaşır. Mədəniyyət adamları, yəni ədəbiyyatçılar, sənətkarlar, müəlliflər, humanitar sahələrə mənsub olanlar—tarix- çilər və başqaları milli mədəniyyətləri ilə atəşin bir eşqlə bağlıdırlar. Onlar bu mədəniyyətin ümumtürk dəyərləri və bağlarına çox böyük əhəmiyyət verirlər: onlar milli mədəniyyəti məzmunca da, formaca da yüksək tuturlar. Bolşevizmin mədəniyyət haqqındakı «formaca milli, məzmunca kommunist» kimi ifadə olunan ikiüzlü təhrifini nifrətlə rədd edirlər. Bu formulun necə hiyləgər bir metod 99 olduğunun Azərbaycan həyatı tərəfindən ifşa edildiyini çox gözəl bilirlər. 1937-ci ildəki «sovetləşmə»nin qələbəsi ilə 1939-cu ildəki «əlifbada inqilab» onların fikrincə Azərbaycan türk mədəniyyətini yıxıb sürüməkdən başqa bir şey deyildir. Milli ruhlu ziyalıları yox edən və mədəniyyətin şəkillərini dəyişdirən sovet hökuməti əsirlərə görə Azərbaycanlıları ümumi rus qazanında qaynadıb qarışdırmaq niyyətiylə Azərbaycanın türk-müsəlman dünyası ilə olan ən son mənəvi bağlarını da kəsib-atmaq istəyir. Yalnız mədəniyyət məsələləri ilə bilavasitə əlaqəli olanlar deyil, təmasında ola bildiyimiz hərbi əsirlərin bütün zümrələri milli mədəniyyət dəyərlərinə və Azərbaycanın ədəbiyyat, teatr və musiqi sahəsindəki uğurlarına candan bağlıdırlar. Bu adamlarla söhbət edərkən onların dəfələrlə? Azərbaycanın şair və yazıçılarından beytlər və aforizmlər söylədiklərini gördüm. Bəzən ümumtürk dünyasının ortaq malı olan böyük klassiklərdən də nümunələr gətirirdilər. Azərbaycanlı əsirlər tərəfindən 1943-cü ildə Berlində çap edilən «Azərbaycan» qəzeti Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif əsər və şəxsiyyətlərinə aid məqalələrlə dolu idi: onlar bu yazıları əllərində heç bir antologiya olmadan əz- bərdən yazırdılar. Buna baxmayaraq bu canlı məqalələr maraqlı materiallar və iqtibaslarla dolu idi. Göründüyü kimi, yeni nəsil öz keçmişi və mədəniyyəti ilə öyünür. Bu nəslin nümayəndələri «böyük şair və alim Nizami», «şer günəşi» Füzuli, «ölməz düha» M. F. Axundzadə, «Peyğəmbər»in (pyes adıdır) müəllifi H. Cavid haqqında yüksək bir üslub və dərin bir sevgiylə danışır və yazırlar. Sabirin (məşhur Azərbaycan satiriki) şerlərini əzbər oxuyurlar: Cəfər Cabbarlının (dramaturq) pyeslərini son dərəcə yüksək qiymətləndirirlər: bu pyeslərin sovet senzurası tərəfindən kəsilib dəyişdirilməsindən də xəbərsiz deyillər. Öz bəstəkarları ilə fəxr edirlər. «Leyli və Məcnun»dan, «Şahsənəm»-dən, «Xurşidbanu»dan, «Koroğlu»dan, «Arşın mal alan»dan və başqa əsərlərdən bəzi yerləri oxuyurlar. Özləri də müəyyən dərəcəyə qədər şairdirlər. «Azərbaycan» qəzetinin «ədəbiyyat səhifəsi» əsirlər tərəfindən yazılan mənzum parçalarla dolu idi: bu parçalar arasında həqiqi şer parçaları da az deyildi. Əsirlər arasında artist, musiqiçi olanlar da vardı, buna Azərbaycanın istiqlal gününün 25 illik yubileyi münasibəti ilə təşkil edilmiş axşamda iştirak edənlərin bir ağızdan ifadə etdikləri müsbət təəssüratlar şəhadət etməkdə idi. Təsadüfən almanların əsirlərdən təşkil etdikləri bölüklərə mənsub azərbaycanlı bir legioneri dinlədim. O, mənə Azərbaycanın teatr və musiqidəki uğurları haqqında danışdı. Moskvada Azərbaycan artistlərinin necə qiymətləndirildiyindən, «musiqimizin bütün dünyada birincilik» qazandığından bəhs edirdi. Mən onun duyduğu qürur və sözlərindəki öyünmə ədasını gördüm: gözləmədiyi bir sualla onun sözünü kəsdim: 100 — Yaxşı, madam ki, siz sovetlərin uğurlarından bu qədər məmnunsunuz, bu halda, nə üçün çiyninizə silah alıb bu sovet uğurlarına qarşı döyüşürsünüz? O heç çaşmadan mənə belə cavab verdi: —Mən əsil sovet uğurlarına qarşı döyüşürəm: bu, kolxozdur; bu insanları fironlar dövrünə bənzər işlətməkdir; bu QPU və NKVD rejimidir; bu, qardaşın qardaşa inanmamasıdır. Bolşeviklərin uğurları bunlardır. Mədəniyyətə gəlincə, bu sahədəki uğurlar bizim öz milli uğurlarımızdır. Sovet senzurasının həddindən artıq müdaxiləsi olmasaydı, bu uğurlar daha böyük olardı və mədəniyyətimiz daha çox açar, daha çox çiçəklənərdi. Əsirlərdən başqa birisiylə başqa bir söhbət: — Sizlər hamınız kolxozdan şikayət edirsiniz. Yaxşı bir gün qolu qüvvətli birisi gəlib bir vuruşda rejimi yıxdı, iqtisadi azadlıq elan etdi. Sizlərə bir parça torpaq ayırıb dedi ki, çalışın, əkin, biçin və məhsulunuzdan istədiyiniz kimi istifadə edin, lakin buraxın bu mənasız milli mədəniyyət xəyallarını. — Xeyr, min dəfə xeyr. Öz mədəniyyətimizdən heç bir vəchlə ayrıla bilmərik. İnsan heyvan deyil, o yalnız mədəsiylə deyil, ruhuyla da yaşar!.. — Yeri gəlmişkən bir az da kolxozdan bəhs edim: bu, Azər- baycanın ən ağrılı yeri, qanayan yarasıdır.. Məmləkət Moskvanın istismar sisteminin ölümcül təsiri altındadır. Kolxoza qarşı, iqtisadi istismara qarşı mübarizə — Bu, bütün Azərbaycanı birləşdirən bir şüardır. Qırmızı imperializmin ən qorxunc koloniya sistemi Azərbaycanlıları bir-birinə qarşı birləşdirir. Kommunistlər Azərbaycan kəndlilərinin proletar Bakısına qarşı müxalifətindən danışırlar. Proletar Bakısı rus müdirlərinin əmrində və itaətində olan Bakı deməkdir. Milli Azərbaycan paytaxtı rus təzyiqindən qurtulmaq üçün çırpınır. O, göz görə-görə Bakının ruslaşdırılmasına razı deyil. Kəndlərin şəhərlilərlə qarşı-qar- şıya gəlməsi qətiyyən söhbət mövzusu deyildir; mövzu xalqın yabançı istismarçılara qarşı mübarizəsidir. Bükreşdə ikən sovetlərdən qaçıb gələn azərbaycanlı bir sürücü ilə söhbət etdim. Bu sürücü vətənində balıqçılıq edirmiş. Sadə təbiətli adi bir adamdır. Az-az hallarda oxuyub-yazırdı. Demək olar ki, təhsilsiz idi. Lakin sağlam düşüncəli, ağıllı bir kəndli idi. O, olduqca düzgün və aydın bir ifadə ilə Azərbaycan xalqının siyasi vəziyyətini anlatdı. Müstəmləkə qüvvələrinə qarşı gizli davam edən milli mübarizə və müxalifətdən bəhs etdi. Onun sözlərindəki bir təhlildən çox heyran qaldım: sovet rejimindən iki növ narazılar var, —dedi. Bir qismi sovetlərdən şəxsi motivlərə görə narazıdırlar. Bunlar var-dövləti əlindən alınan varlılar, mülkədarlar, fabrik və böyük torpaq sahibləridirlər. Bu, əhəmiyyətli müxalifət deyil. Əhəmiyyətli olan ikinci növ müxalifətdir. Bu, gənclərin müxalifətidir. Bunlar deyirlər: Yaxşı, bolşevik olaq, lakin nəyə görə Azərbaycanı azərbaycanlı kommunistlər deyil, Moskvadan gələn ruslar və başqa yabançılar idarə edirlər. Nə üçün Azərbaycan nefti Azərbaycana sərf edilmir, Moskvaya göndərilir. Nə üçün 101 biz öz yurdumuzun sahibi deyilik. Nə üçün milyonluq Finlandiya müstəqil ola bilər, Azərbaycan ola bilməz. Adi bir balıqçının, professional bir siyasətçinin deyil, xalq kütləsindən bir balıqçının bu təhlilində dəryanın bir qətrəsinin suda əks olunduğu kimi Azərbaycan xalqının siyasi duyğusu əks olunur. Yeni nəsil bunu yaxşı başa düşür. O, məsələnin həllini bolşevizmin tamamilə aradan kötürülməsində axtarır. Bolşevizmlə mübarizə onun üçün milli qurtuluş uğrunda mübarizə deməkdir. sadəcə iqtisadi deyil, eyni zamanda milli- mədəni baxımdan qurtuluşdur. Orfoqrafiya və əlifba məsələsi ilk baxışda qeyri-siyasi və az əhəmiyyətli məsələdir. halbuki həqiqətdə heç də belə deyildir. İlk imkan yaranan kimi yeni nəsil (müharibə səbəbindən Almaniya şəraitinə düşən hərbi əsirlərin şəxsində) kiril-rus hərflərini böyük bir nifrətlə atdı.latın kökündən alınan türk hərflərini tutdu, nəşriyyatlarını bu hərflərlə işlətdi. Bu onun üçün bir restavrasiya rəmzi, mədəniyyətinə edilmiş təcavüzə qarşı bir etiraz idi. «Azərbaycan» qəzetində bu mövzuda həyəcanlı müraciətlər, məqalələr çap edilib. Müsəlman Şərqində bir çox şeylər dəyişmişdir. İslamiyyətdən əvvəlki dövrlərə aid olub dinə bağlılıq baxımından küfr rəmzi kimi rədd edilən milli oyanış dövründə özlərinə qarşı başqa münasibətdə olmağı istədilər. Babək Azərbaycanda belə adlardan biridir. «Babəki» sözü hələ XIX əsrdə Azərbaycanda söyüş kimi işlədilirdi. Dini ehkamlara əhəmiyyət verməyən azad düşüncəlilərə «babəki» deyirdilər. İndi isə Babək vətənpərvərliyin bir ifadəsi kimi işlədilir. Qırmızılar islamiyyət əleyhdar- ları olan bu simanı idealizə etməklə Azərbaycandakı vətənpərvərlik duyğularını şimala doğru çevirmək istədilər. Lakin haqqında danışdığımız «Azərbaycan» qəzetinin müəllifləri rus imperializminə qarşı mübarizə üçün etdikləri müraciətlərdə dəfələrlə misal olaraq Babəki fədakarlığın bir örnəyi kimi təqdim edirlər. Bolşeviklər, yuxarıda dediyimiz kimi, Qafqazya istiqlal qəhrəmanı böyük Şamilin xatirəsini çox da yad etməzlər; Azərbaycanlı Cavad xanın şəxsiyyətini də tərifləmək istəmirlər. Lakin bu məqsədlərinə nail ola bilmirlər. Qafqazyanın azadlığını öyən gənc Azərbaycan şairi Almas Yıldırım Şamilin adını dini bir həyəcanla anır. «Azərbaycan» qəzetində əsirlərin qələmindən çıxan məqalələr arasında Gəncənin qəhrəman müdafiəçisi Cavad xana aid az bilinən çox maraqlı materiallara rast gəldim. Yeni nəslin siyasi cəhətdən şüurlu qisminin bütün kini milli fəlakətlərin qaynağı Rusiya imperializminə qarşı çevrilmişdir. Alovlu şair Gültəkinin 85 85 Əmin Abid (1898—1938) nəzərdə tutulur 102 «Qaldıqca ruslarda diyarım mənim, İntiqam alacaq şüarım mənim!» beyti ümumi bir şüardır. Qafqazyalı millətlər arasında isə qarşılıqlı əlaqə və dostluq ruhunun üstün olduğu görülməkdədir. Bu xüsusda hər tərəfdən və müxtəlif qaynaqlardan təsdiqedici hadisələrdən xəbər tutmaq sevindirici bir haldır. Bolşevik dövrünün ictimai nəticələri hansılardır? Bu suala cavab verməyi üzərimizə götürmürük. Sadəcə etdiyimiz söhbət və mübahisələrdən aldığımız təəssüratı sizlərə çatdıra bilərik: Məlum olduğu kimi, əski mənadakı sinif fərqləri ortadan qalxmışdır. Xalq kütləsi müəyyən bir şəkildə hərəkətə gəlmişdir. Bolşevik diktatorluğunun bütün şiddət və fəlakətlərinə davam gətirməklə bərabər, müəyyən qədər olsa da, xalq təbəqələri ictimai və siyasi həyatla təmasa girmişlər. Patriarxal ailə quruluşuna ağır bir zərbə vurulmuşdur. Lakin ailənin təməlləri kökündən yıxılmamışdır. Ər-arvad sədaqəti əski adətlərə bağlıdır; ayrılma halları o qədər də çox deyildir əcnəbilərlə evlənmə halları çox deyil əcnəbi qadınlarla evlənən kişilərin sayı əcnəbiyə ərə gedən qadınlardan çoxdur. Qafqazyalılar arasındakı qarışıq evlənmələr azərbaycanlılarla ruslar arasındakı evlənmə hallarından çoxdur. Əski nəslə mənsub atalar öz arvadlarına əksər hallarda «uşaqların anası», daha sonralar «bizim xanım» deyirdilər. İndi isə ər-arvad bir-birinə «yoldaş» deməkdədirlər. Ailə münasibətlərində müəyyən dəyişikliklər olmuşsa da, bunun nədən ibarət olduğu haqqında uzaqdan hökm vermək müşküldür. Mübaliğələndirilmiş bir optimizmə qapılmaq təhlükəlidir. Mənəviyyat və siyasət sahəsində özünəməxsus mənfi təsirləri ilə bolşevizmin müəyyən izlər buraxmadan keçəcəyini düşünmək əlbəttə xatalı bir hərəkət olardı. İctimai təbəqələrlə siniflər arasındakı fərqlərin aradan götürüldüyünə ağlamayacağıq. Ailə ocağını sağlamlaşdırmaq lazımdır və bizə görə buna imkan vardır. İnsan qüvvələrinin görünməmiş dərəcədə istismar edilməsi, şübhəsiz, xalqın vücudunu müdhiş surətdə halətdən salmış və ümumi sağlamlığı zədələmişdir. Bunu hərbi əsirlər üzərindəki müşahidə ilə təsdiq etmək mümkün oldu. Lakin, eyni zamanda, az əhəmiyyəti olmayan bir qazanc da əldə edilmişdir, — əski nəsildə nöqsanlı olan əmək intizamı. Azərbaycandakı bolşevik dövründə həyata keçirilmiş əsgəri mükəlləfiyyəti də gəlirlər qisminə yazmaq gərəkdir. Azərbaycanlılar çarlıq dövründə bu mükəlləfiyyətdən azad idilər. Keçmişdə Qızıl Orduda olmuş, indi isə alman ordusunda legioner olan birisi ümumiyyətlə əsgərin millətlərin həyatındakı rolu və əhəmiyyəti barəsində və xüsusilə bizim əsgərlərin oynayacaqları rol haqqında mənimlə etdiyi söhbətdə bu sözləri söylədi: |