Məmməd Əmin Rəsulzadə
Yüklə 1,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
SİYAVUŞUN QISACA ƏHVALI 1 — Siyavuşun doğulması, 2 — Siyavuşun tərbiyə və düşüncəsi, 3 — Siyavuş Turanda, Əfrasiyabın röyası və Siyavuşu yaxşı qarşılaması. 4 — «Siyavuş Kərd» — Siyavuş şəhəri. 5 — Siyavuşun bəxtsizliyi. Gərsivəzin hekayəsi. Siyavuşun öldürülməsi. Siyavuşun son sözü. Xalq arasıda məşhur olanı belədir ki:, Kəyanilərdən Keykavusun oğlu Siyavuş ögey anası Südabənin eşqi və atası Keykavusun vəfasızlığından bezar olub Turana qaçdı. Turan xaqanı Əfrasiyab tərəfindən səmimi qəbul gördü. Xaqanın qızı Firəngizlə evləndi. Nəhayət, Əfrasiyabın qəzəbinə gəlib başı kəsildi. Haqsız tökülən bu qan üçün İranla Turan bir-birinə qarışdı və əsrlər uzunu qan axdı. Fəqət İran «İliada»sının bu həzin dastanını mifologiyadakı rümuzu sezərək oxuyanda görünür ki, Siyavuş həqiqətdən çox şerə qarışmış bir rəmz tarixidir. Bu bir simvoldur. Mifologiya, tarixin Huşəngdən əvvəlki qədim əsrlərinin vəziyyətini xəyanət ilə qarışdırılmış bir şəkildə nəql edər. Bu kimi nağıllar «Əz zəmanə 2 Bundan ölmərəm, çünki mən diriyəm 19 Cəblul—tarix» deyilən əski zamanın bir təqvimidir. Bir-birləri ilə münasibətləri əskidə qurulmuş, hələ İran ilə Turan kimi bir- biri ilə əsrlərcə çəkilmiş, bu səbəblərin mifoloji fonu və əfsanələri çox qarışmışdır. Bu qarışıq mifologiyanın bəzən türklərdə batır, ruslarda boqatır, farslarda bahador sözünün bənzərliyi kimi, bir qisim qəhrəmanlarada bənzərliyi və ya ortaqlığı olur. «Siyavuş» hekayəsinin ifadəsindən görünür ki, o, həm batır, həm də bahadır olub İranla Turan arasında ortaq bir qəhrəmandır. Əlbəttə, Siyavuş məşhur olduğu kimi bir iranlı, daha doğrusu, xalis bir iranlı deyil. Onun nə dərəcədə doğruluğunu Firdovsi belə nağıl edir. İran bahadırlarından iki sərkərdə — Tusla Kiv Turan hüdudunda ova çıxmışdılar. Ov əsnasında, orman içində evdən qaçmış bir qıza rast gəldilər. Qızın gözəlliyi hər iki pəhləvanın ürəyini bir anda oxladı. İkisi dağ keçisi ovunda ikən, bu orman pərisinin kirpiklərinin oxuna hədəf oldular. Saçları ağarmış qoca pəhləvanlar «ceviz bulmuş cocuqlar» 3 kimi bu tapılmış pəri üçün münaqişə etdilər. Biri qızı daha əvvəl gördüyünü, digəri isə daha əvvəl tutduğunu deyərək, haqq üstünlüyü arayır, heç biri güzəştə getmək istəmirdi. Nəhayət, iki dostu bir- birinə düşürən bu gözəli Keykavusun yanına gətirib davanın həllini onun öhdəsinə buraxdılar. O da eynən cocuqlar üçün ceviz bölən qoca kimi, qızı özünə götürməklə məsələni həll etdi. Firdovsinin anlatdığına görə, pəhləvanlara bəla olan bu qızın əsli Turanlı olub, nəsli Əfrasiyabın qardaşı Gərsivəzə qədər varıb gedirmiş. Bu minvalla Əfrasiyab sülaləsindən olan bir Turan gözəli İran şahı ilə qovuşdu və nəticədə : «Cüda müd əz u küdəki çün pəri Be çöhrə besən but Azəri» 4 Bu Azəri heykələ Siyavuş adı verdilər. Siyavuşun tərbiyəsini Rüstəm pəhləvana tapşırmışdılar.Rüstəm onu özü kimi bir igid eləmişdi. O, zəmanəyə uyğun hərb üsullarına tamamilə aşina, silah 3 Lafonten üslubunda hekayələr yazan rus şairi Krılov bir ceviz tapan iki cocuğun mübahisəsinn hekayə kimi təsvir edir ki, biri cevizi əvvəl gördüyündən, digəri isə daha əvvəl əlinə aldığından bəhsiylə az qala qovğa qaldırırlar, Nəhayət, yoldan keçən bir qocanı özlərinə hakim tuturlar. Qoca, cevizi qıraraq qabığını ikiyə bölüb — «biri sənin, dikəri də o birinin, içi də mənim» — deyə davanı həll etmişdir. 4 O, pəri, kimi bir oğul doğdu ki, çöhrəsi Azəri heykəlinə bənzəyirdi. 20 oynatmağı, qurşamağı çox yaxşı bilən bir pəhləvan kimi yetişmişdi. Buna baxmayaraq, o, savaşdan çox barışığa tərəfdar idi. Firdovsi gözəlliyi qüvvətdən ayırmır. Siyavuş, qadınları çıldıracaq bir gözəlliyə sahib idi. Fəqət vücudu kimi onun ruhu da gözəl idi: müqəddəs bir təmizliyə sahib idi. Bu mərd xasiyyəti ilə o, yaşadığı namərd mühit içində pək çox müşkülata, təhlükəli macəralara uğradı. Özünə ilk macəranı açan ögey anası Südabə olmuşdu. Südabə, gözəlliyi ilə məşhur, müstəsna və ehtiraslı bir qadın idi. Gənc Siyavuşa ögey oğlu olmasına rəğmən eşq, təklif etdi, rədd cavabı aldıqda ondan Keykavusa şikayət etdi. Cırmanmış bir üzlə hüzuruna çıxıb: «oğlun mənə təcavüz etmək istədi, baş və üzümü cırdı» — deyə iftira etdi. Siyavuş sorğu suala tutularkən Südabənin ona fəna bir təklif etdiyini söylədi. Xanımı ilə oğlu arasında qalan padşah, hakimlərin tövsiyəsi ilə günahkarla məsumu ayırd etmək üçün, özlərinin müqəddəs oddan keçmələrini 5 əmr etdi. Siyavuş oddan keçərək, günahsız olduğunu isbat etdi. İkinsi macəra nəticə etibarilə daha mühüm idi. Turan xaqanı İran torpağının əsas qismini hakimiyyəti altına almışdı. Keykavus Turana qarşı hərb elan edərək, komandanlığa oğlu Siyavuşu təyin etdi. Rüstəm də Siyavuşun əmrinə verildi. Siyavuş müharibəni bacarıqla idarə etdi. Turanlılar İran torpağını tərk etdilər. İndi müharibə müdafiə xarakterindən çıxaraq, hücum forması alırdı. İran ordusu Turan torpağına keçəcəkdi. Bu əsnada Əfrasiyabdan elçilər gəldi. Əfrasiyab barışıq təklif edirdi. Siyavuş barışıq təklifini qəbul etdi, hərbi bitirmək üçün atasına xəbər yolladı. Keykavus, Siyavuşdan gələn bu təklifə qızdı —onu sərkərdəlikdən çıxardı, yerinə digər birisini təyin edib müharibənin davamını hökm etdi. Siyavuş isə barışıq təklifini atasının inadından üstün tutduğundan İranı tərk edib bir neçə seçməd süvarisiylə Turanda sığınaсaq tapdı. Bu sığınaсaqla Siyavuş böyük məqsədinə yetmək fürsətini gözləyirdi. Məqsədi isə özündə qarışmış olan iki irqin qanını artıq boş yerə axıtmamaq idi. Bunun üçün İranla Turanı barışdırmaq lazım idi. Belə bir barışıq təklifini qəbul etmədiyi üçün atasına qarşı çıxmış və yenə belə bir barışıq təklifində olduğu üçün Əfrasiyaba sığınmışdı. Turana ke-çərkən atasına yazdığı məktubda bu məqsədini belə anladır, deyir ki: «Mən gənc olmağımla yanaşı, ağıl və mühakiməmi idarə etdim. Öz nəfsimə sahib oldum. Şahın hərəmi mənim ilk dərdim oldu. Oddan keçmək qarşısında qaldım. Bu haldan bezərək hərbə atıldım, müzəffər oldum. Nəhayət, sülh bağladım. Elə bir sülh ki, iki aləm buna məmnun oldu, yalnız şahın qəlbi daş oldu, polada döndü. 5 Odun müqəddəsliyinə inanılan əski İranda əfsanələrin rəvayətinə görə, suçluları müqəddəs oddan keçirmək adəti varmış. Təqsirli sayılan, günahsızsa, od onu yaxmazmış. 21 Nəyamət zimən hiç kari nəsənə Koşadən həman o həman niz bənd Çu çeşmeş zi didari mən kəşti sir. Bər sir kəştə nəbaşəm dəmir 6 . Əfrasiyab Siyavuşu yuxusunda görmüşdü. Yozucular ona demişdilər ki, «Bu cavan ilə hərb etsə və ya bu gənc onun əlində ölsə, taxt və tacı devrilərək Turan xaraba qalacaq, dünyada qan qurşağa çıxacaq». Bunun üçün də o, Siyavuşun könlünü hər vasitə ilə ələ almağa çalışırdı. Siyavuş da Əfrasiyabı sevirdi. Bunun üçün də o, sərkərdə Piranın 7 ata kimi tövsiyəsi ilə Əfrasiyabın qızı Firəngizlə evləndi. Əfrasiyab, damadının həyat və rifahını təmin etmək üçün ona Turanın ən gözəl bir bölgəsini ayırdı. Siyavuş barışıqsevər olduğu üçün burada gözəl və nümunəvi bir saray tikdirdi. Bu saray iki böyük aləmin gözəlliklərini, şahlığa layiq bütün mədəniyyəti əks etdirən şəkildə idi. «Siyavuş gərd» (Siyavuş sarayı) adını daşıyan bu tikilini «Şahnamə» belə tərif edir: ...Nə kərmaşi kərm və nə sərmaş sərd Həmə sayi - şadi və aramu hard Nə bini dər an şəhr — i billar kəs, Yəki bostan əz behiştəst və bər Həmə abha ruşən və huşguvar Həmişə bərri yomu o çün bəhar» 8 Əfrasiyabın əmri ilə dünyadan xərac almağa çıxmış, Piran geri dönəndə padşahın söylədiyi xəbərlər əsnasında ən əvvəl «Siyavuş gərd» dən bəhs ilə deyir ki: Siyavuş yegi cayuki şəht nəğz Pəsəndideyi mərdum paki məğz Yeki şəhr didəm ke əndər zəmip Nə binəd çinan kəs be Turan zəmin. 9 6 Heç bir iş bəyəndirə bilmədim. Açıldığımla yumulduğum bir oldu. Gözü məni görməkdən bezdi. Bezgin bir hüzurda isə cəsur ola bilmərəm. 7 Əfrasiyabın vəziri. 8 Nə soyuq, nə isti - hər tərəf fərəh, rahat. Cənnətdən bir bostan taparkən, orada xəstə görünməz. suları saf və dadlı, çölləri daima bahar. 22 Günün yarısı gündüz, yarısı gecədir. Ayın yarısı aydınlıq, yarısı qaranlıqdır. İlin yarısı isti, yarısı soyuqdur. Dünya ta ilk yaradılışından bəri iki üz-üzə qüvvənin, iki qarşı nöqtənin çarpışmalarına savaş meydanı olmuş, insanlıq tarixi adətən bu çarpışmaların, macəraları, avantüraları ilə bu çarpışmaların alın yazısından ibarət olmuşdur. Təbiətin hər şeyində dualizm olduğu kimi, gəlib keçici tarix də bu ikilikdən yaxa qurtara bilməmişdir. Bu dualizm, bilxassə İranın dini Zərdüştlükdə özünü göstərir. Hər Hürmüzdə qarşı bir Əhrimən 10 vardır. Bunlar daima vuruşur, qələbə gah onun, gah o birinin olub çarpışma dünyalar durduqca davam edir. Firdovsinin fəlsəfə olayları, başdan ayağa Hürmüzd ilə Əhrimən ikiliyindən ibarətdir. Onun Rüstəm pəhləvanın diliylə söylətdiyi: Çinin əst rəm səray dürüşt Gahi püşt zin və gahi zinbe pürüşt — 11 Hikmətli «Şahnamə»nin hər səhifəsində hər hansı bir pəhləvanın vəziyyəti «səadət rütbəsindən zəmiliyə» düşüncə, həmən bu sözü təkrar edib durur. «Çinin əst» fələyin gərdişidir— deyə yazılır. Bu fəlsəfə yalnız qatı bir iranlı olan Firdovsinin Rüstəmi ilə «Ağ dev»ində deyil, Qərb ədəbiyyatı ustadlarından olan alman şairi «Hötenin Faustu ilə Mefistofelində də görünür. Siyavuş, rəhmli fikirlərlə dolu dünyanı cənnətə döndərmək istəyən padşah sifətli bir Faust ikən, Gərsivəz özünə müqabil şeytani bir qərəzlə Mefistofel rolunu oynayır. O, «mühasir bir İran şahzadəsinin» Turan xaqanlarına uyğunlaşmasını götürə bilmir. Siyavuş Əfrasiyaba şikayət edərək deyir ki, Fürüstadə aməd zi Kavus şah Cehani bənəzdiki o çənəkah Zirum vəz çin nizəş aməd niyam Həmi yadi Kavus girəd becan 12 9 Siyavuş «zövq ərbabının xoşuna gələcək bir diyar salmışdır ki, belə bir şəhəri kimsə bütün Turan ölkəsində tapa bilməz. 10 Zərdüşt dininə inananların pislik tanrısı, şeytan. 11 «Bu qoca və sərt dünyanın adəti belədir ki, gah insana yəhərin» belində, gah da yəhəri insanın belində gəzdirir» — mənasında olan bu beyt Rüstəmin sözüdür. Ova çıxan Rüstəm atı Rəxşi otlamağa buraxmış, yəhərini çıxarıb başı altına qoymuş, uyumuşdu. Oyananda Rəxşin qaçırıldığını anlamış, yəhərini belinə alaraq atını aramağa getdiyi zaman Firdovsi ona bu beyti söylədir. 23 Xain — qorxaqdır — deyərlər. Bunu tərsinə söyləsək, «qorxaq xain olur». Əfrasiyabın Siyavuşa olan hörməti qorxusundan idi. «Qorxan gözə çöp düşər» zərbi — məsəli məşhurdur. Gərsivəz, Şekspir qəhrəmanlarından Yaqo kimi Otello yaradılışlı Əfrasiyaba vasvası təlqinlər verməyə başladı. Gərsivəz bu təlqinlərlə Əfrasiyabı yoldan çıxarmağa müvəffəq oldu. Halbuki, bir az əvvəl ən yaxın, ən mötəbər adamı qoca dindardan Siyavuş haqqında Be din zib in ki, damadı —tüst Be hubi bekan dil şadi tüst. 13 tə'rifini eşidən Əfrasiyabın ürəyi nə qədər şən və nə dərəcədə rahat olmuşdu. «Yaqo»nun dəsmal intriqasını bilirsinizsə, Əfrasiyabla Siyavuş da Gərsivəzin belə məlul bir hiyləsinə qurban olurlar. Əfrasiyab qəfil əsgər yığıb «Siyavuş gərd» şəhərini alır. Siyavuşla dostları mühasirə olunur. Siyavuş, bəxtinin döndüyünü və başına gələcək fəlakəti hiss etmiş və hiss etdiklərini Pirana demişdi: «Çu harəm fəvəd cayi —arəstə Pədid ayəd əz hər sui hastə Nəbayəd mera şad bu den bəsi Nəşinəd bərin gah digər kəsi» 14 Belə bir hissi həyatda görməkdən öncə duyan Siyavuş, Əfrasiyabın hərb etmək üçün gəldiyi xəbərini alınca, qaçmağa qərar verdi. Hər tərəf mühasirə edilmişdi. Özünü belə bir vəziyyətdə görüncə, alın yazısına təslim oldu. Dost vəfasını yada salıb son anda olsa da qarşı-qarşıya gəlmək istədilər. Fəqət: «Çi qoft an hirədmənd bareyu huş, Ke ba əhtəri — bes be mərdi — məkuş» 15 12 Gizli şəkildə neçə dəfə Kavus şahdan özünə elçi gəlmişdir. Rum ilə Çindən də yenə adamlar gəlmiş, həm də Kavusun adına içki içilir. 13 Kürəkəniniz öz gözəl əxlaqı və ədəbi ilə mal və mülkünüzə layiqdir. 14 Bir yer abad və gözəl olsa, hər tərəfdən alıcıları zühur edər. Buna artıq məmnun olunmaz. Bu taxta başqa birisi oturar. 15 O qamət və ağıl sahibi dedi ki, nəhs talehlə mərdlik etmə. 24 Siyavuş Əfrasiyabla üz-üzə gəldi: «Çera cəng çü amədi ba spah Çera qüst xaki — mera bi günah 16 deyə sordu. Əfrasiyabı xəbərdar etmək istədi, fəqət məlun Gərsivəz fürsət verməyib elə bil arxadan dəsmal götürürmüş kimi Siyavuşa: «Gər idər çənin bi günah amədi Çe ra ba zireh nəzd şah amədi. Pe zirə şudən zin pişan rah nist Kaman və zireh hədiye şah nist» 17 deyə iblisanə bir əda ilə xitab etdi. Artıq hər şey bitmiş, Əfrasiyabın ürəyi dostluqdan dönmüş, Gərsivəzin hiyləsi ağlını çalmış hakim bilicilərin özünə: Əgər ba Siyavuş günədşah cəng Çu dibə şəvəd ruyi kiti be rəng Və gər u şəvəd bər dəsti—şah Be Turan namənd səru taxt və gah Sərazir aşub gərdəd zəmin Zibehr Siyavuş be cənk, o be gin» 18 dediklərini tamamilə unutmuşdu. Artıq hiddət və qəzəb gözlərini bürümüş, heç bir şey görmür, Siyavuşun «Azəri heykəlinə bənzər başını» kəsmək üçün cəllada əmr verirdi. Bu qurcunc anda Əfrasiyabın qızı Firəngiz gəldi. Siyavuşun günahsız olduğunu yana-yaxıla söylədi, atasına rica etdi. Onun əfv edilməsini istədi. Fəqət bu ricalarla o, heç bir şeyə müvəffəq ola bilmədi, əksinə az qaldı özünü öldür- sünlər. Yalnız bəzi nəsihətçilərin yol göstərməsi ilə ölüm təhlükəsindən sovuşub edamı həbslə əvəz etdilər. Cəlladlıq vəzifəsini Gərv adlı bir sərkərdə yerinə 16 Nə üçün əsgərlərinlə savaşcı kimi gəldin, günahsız ikən nədən məni öldürmək istədin? 17 Əgər sən belə günahsız idin, nə üçün şahın yanına zirehli çıxdın? Hüzura çıxmaq belə olmaz. Yayla zireh şaha təqdim ediləcək hədiyyə deyil. 18 Şah Siyavuşla vuruşarsa, dünya üzü ipəkli qumaş kimi simsiyah olar və əgər o, şahın əlində ölərsə, Turanın taxt və tacı bərbad olar, aləm çarpışar. Siyavuşdan ötrü dünya müharibə və kinlə dolar. 25 yetirirdi. Bu adam vaxtiylə müsabiqələrin birində Siyavuşdan acı bir məğlubiyyət dadmışdı. İndi əlinə keçən fürsətdən istifadə edərək Siyavuşu öldürməkdən xüsusi bir zövq alırdı. Gərvin intiqamı, xəncərlə Siyavuşun məsum boğazında acı bir kinlə işlərkən, İran Turan barışığının o məzmun böyüyü (təşəbbüsçüsü — M. Ə.) son olaraq dedi ki: Əz İrai və Turan bər ayəd xuruş Cihani—zahiri men ayəd be quş. 19 Siyavuşla bağlı nöqtələr. 1 — Siyavuş bir simvoldur. 2 — Federasyon nəzəriyyəsi. 3. Siyavuş sülhsevər federalistdir. 4. — Firdovsidə qan hikməti. Firdovsinin düşüncəsinə görə, qanı iki millətdən qarışmış olan qəhrəmanlar, mütləq bu iki millətin sahib olduğu kimi düşünüb, bir fikir və həddət bəslərlər. Biz bu hikməti Siyavuş hekayəsinin hər beytində görürük. Siyavuş, yarısı Turanlı, yarısı iranlı olduğundan bu iki aləmi məsud görmək, onları birləşdirmək istəyir. Söhrab da belədir: o da bir turanlı xanımdan doğulduğu üçün İran şahını öldürmək, Turan xalqını ucaltmaq atası Rüstəmi birləşmiş İran-Turan taxtına oturtmaq, anası Təhminəni də «Banu cihan» elan etmək xəyalı ilə dolaşır. Makedoniyalı böyük İskəndər belədir. O, Rum sarayı Filokusun Darab 20 şaha getmiş qızından doğulduğu üçün deyir ki, Rum ilə İrana sahib olub böyük bir imperatorluq vücuda gətirə bildi. Başqa bu kimi misal və mühakimələri Firdovsidə bulmaq daima mümkündür. Yalnız Siyavuşun digər «Birlikçi»lərdən fərqi budur ki, o, birliyi düşmənlik və zorlamayla deyil, barış və ittifaqla meydana gətirmək istəyirdi. Dönən dövran hər zaman iki mühüm axının ahəngi ilə tənzim edilir, ixtilafı ilə pozulur. Bir qüvvə, bütün səbirsizliklə ağrı — acıları mərkəzə doğru çəkər, digər qüvvə də səbirsizliklə sızlanmaları mərkəzdən dəf edər. Mərkəzlə dairə arasında müvazinət olmuşsa, «çərxi-fələk« aləmin arzusunca dönmüş, tərsi olmuşsa, dünya və aləmə fəsad və ixtilafların çıxmasıyla həyatın nizamı pozulmuşdur. 19 İran və Turan bir hərəkət başlar ki, dünya mənim qanımdan coşar. 20 Kiyaniyan deyilən əski fars hökmdarlarından doqquzuncusu Keyqubad (Aras oğlu). 26 Dünyanın idarəsi, nə çoxluğun ağalığından ibarət olan zorbalıq, nə də azğınlığın itaətsizliyindən başqa bir şey olmayan səlahiyyətlədir. «La cəbra və la təfvizə, bel ətrun beynəl ətrin» «Nə cəbr, nə də səlahiyyət - ancaq bu iki imkandan birinə tərcihlədir». Dönən dövran və ya çərxi-fələk təbiri fələyə aid sözlərdən olsa da, bu yoldakı təbii qanunlar sosiologiyada da qəbul edilən bir ölçüdür. Bir qüvvə insanları bir arada toplayıb bir mərkəzə tabe tutaraq, fərdi səmiyyətə, məhkum edən bir şəkildə istibdad, mərkəziyyət, digər şəkildə— səmiyyətçilik, kollektivizm adını alır. Digər qüvvə də hürriyyətdir. Şəxsiyyəti hər şeyin üstündə görərək, fərdi səmiyyətin əsarətindən qurtarıcı bir şəkildə özünüidarə, digər şəkildə də istiqlal və ya muxtariyyət (avtonomiya) adını alır. Çərxi-fələk hərbə-zorba və səlahiyyətlə dönmədiyi kimi, insan toplusu nə sırf səmiyyətçiliklə mərkəziyyət, nə də sırf yalnızlıq və muxtariyyətlə idarə olunur. Nə mərkəziyyət, nə də özünüidarə, nə səmiyyətlik, nə fərdiyyətçilik — bəlkə ikisi arasında bir şey: Federasyon, ittifaq. Bu surətlə gül ilə göz muncuğu kimi səmiyyətlə fərdin çeşidli şəxsinin, hökumətlə millətin vəzifələri konkret olub, biri digərini əksildici deyil, bilavasitə bir-birlərini tamamlayıcıdır. Öylə bir nəzəriyyə gözəl şəkildə hazırlandıqdan sonra Siyavuş əsrindəki İran-Turan vəziyyətini seyr edək. Əfrasiyab Turanı, Keykavus isə İranı mərkəzi birlikdən qaçıran bir qüvvədir. Söhrab ilə Keyxosrov 21 bilavasitə əda üçün haqq bilməyən birlikçilərdir. Siyavuş isə İranınkını İrana, Turanınkını Turana vermək şərtiylə orta yol tutmuş Federasyonçu, federalist bir birlikçidir. Bu xarakteriylə Siyavuş, mifoloji və xəyalçı tip olsa da, İran-Turan federasiyonunun klassik bir işarətidir. Siyavuşun siyasi hərəkət tərzi də əsrimizin siyasi ədalət idealı ilə tamam uyğundur: Turan işğalındakı İran torpaqlarını xilas edib İrana verincəyə qədər, o, düşmən və hərbçidir. Əfrasiyab İranın haqqını təslim və barışmaq təklif edəndə, görürük ki, o, dost və barışdırıcıdır. Barışmaq təklifini, o, cani-dildən qəbul edirdi: çünki belə bir sülhlə iki aləmi şad etmək onun idealı idi. Bu idealın xətrinə idi ki, o, yurdunu da atdı, atasını da tərk etdi. Firdovsi zehniyyətində qan hikmətinin hakim olduğunu söyləmişdik. Bu hikmətə görə qəribə işarələr zühur edir. 21 Söhrab, Rüstəm pəhləvanın Turan şahzadəsindən doğulmuş oğludur ki, atası tərəfindən öldürülmüşdür. Keyxosrov yenə Siyavuşun bir Turan şahzadəsindən doğulmuş yekanə oğludur ki, atasının intiqamını Əfrasiyabdan almışdır. 27 Xalis Turan qanlı Əfrasiyab Xalis İran qanlı Keykavus İki qan qarışanda Siyavuş hasil olur. Yenə bu hikmətin səbəbindədir ki, vətən padşahı üçün zərurət gələndə gözünü yumaraq qan tökən pəhləvanlardan İranda Rüstəm, Turanda Piran var ki, qarşı tərəfin haqqını tanıdığı halda yenə qan tökür, padşahlarına müxalif ola bilmirlər. Halbuki Siyavuş elə deyildir. O, iki tərəfin üstün cəhətlərini özündə topladığı üçün, yaxşı bir niyyətin (yəni ittifaqın), daşıyıcısı, hərbin deyil, barışığın geri dönməz bir qəhrəmanıdır. Siyavuşun ölümü ilə barışıq nöqtəsi yox olduğundan İran ilə Turan bir- birinə qarışdı. İntiqam haqdır və tarixin ən mühüm əməllərindən biridir. Siyavuşun intiqamı Əfrasiyabdan alındı. Firdovsinin İran mənbələrindən aldığı mifologiyaya görə, hər nə qədər «Turan günahsız bir şahzadənin qanı bahasına xaraba qaldı»: — deyə göstərilirsə də, bu kitabı anlaya bilən zövq sahibi bu talesizliyin Turana deyil, Siyavuşluğu qövrə yamayan Əfrasiyablıqla Keykavusluğa aid olduğunu dərhal dərk edər. Yüklə 1,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|