Məmməd Əmin Rəsulzadə
partiyası‖ ilə ―Türk Ədəm Mərkəziyyət partiyası‖ birləşib, ―Türk Əədm
Yüklə 1,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
partiyası‖ ilə ―Türk Ədəm Mərkəziyyət partiyası‖ birləşib, ―Türk Əədm Mərkəziyyət partiyası ―Müsavat‖ adı altında çıxış etməyə başladı (―Açıq söz‖ qəzeti, № 501, 18 iyun, 1917-ci il). Onun çöbələri nəinki Azərbaycanın bütün qəzalarında və hətta Rusiyanın Həştərxan, Stavropol şəhərlərində, Ukraynanın, Gürcüstanın və Ermənistanın paytaxtlarında, Türküstanın mərkəzi Daşkənddə, Cənubi Azərbaycanın mərkəzi Təbrizdə, İranın Gilan vilayətinin mərkəzi Rəştdə və Türkiyənin paytaxtı İstambulda təşkil olundu. O, burjua xadimi kimi onu damlamağa çalışanlara cavab olaraq yazırdı ki, mən kasıbçılığın üzündən ali təhsil də ala bilməmişəm, öz pulu ilə Rusiyada və Qərbi Avropada ali təhsil alıb və bu gün özünü bolşevik kimi qələmə verən sizləri nə adlandırmaq olar (―Açıq söz‖ qəzeti №549, 24 avqust 1917-ci il). Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, onun ―MAR‖, 9 ―MAR-zadə‖, ―M.R-zadə‖, ―Haman‖, ―Sosialist‖ və s. kimi gizli imzalarla xeyli məqalələri müxtəlif dövrü mətbuatın səhifələrində çap olunmuşdur. 1917-ci il oktyabrın 26-dan 31-nə qədər 500 nümayəndənin iştirakı ilə Bakıda təntənəli surətdə keçirilən ―Türk Ədəmi Mərkəziyyət partiyası ―Müsavat‖ın birinci qurultayında Məmməd Əmin Rəsulzadə Mərkəzi Komitənin sədri seçilmişdir. Bu qurultaydan sonra Bakıda və Azərbaycanın bütün qəzalarında ―Azərbaycana muxtariyyət‖ şüarı altında xalqımızın milli hərəkatı başlanmışdır. Həmin dövr xalqımızın tarixinə Milli Azərbaycan hərəkatı kimi daxil olmuşdur. 1917-ci ilin payızında M. Ə. Rəsulzadə Rusiya parlamentinə Azərbaycan və Türküstandan millət vəkili seçilmişdir. 1918-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya seymi daxili fraksiyaların çəkişmələri nəticəsində ləğv olundu. Həmin ayın 27-də seymin müsəlman fraksiyasına daxil olan müxtəlif partiyaların üzvlərindən ibarət olan Azərbaycan milli şurası yarandı. Səs çoxluğu ilə M. Ə. Rəsulzadə milli şuranın sədri seçildi. 1918-ci ilin mayın 28- də bütün ölkələrin radio stansiyaları və qəzetləri Azərbaycan istiqlaliyyətinin elan olunmasını dünyaya yaydılar. Bu o demək idi ki, xalqımız öz varlığını, bir xalq kimi mövcudluğunu bütün bəşəriyyətə çatdırır, onun da dünyada müstəqil surətdə yaşayan xalqlar kimi öz etnoqrafik sərhədləri daxilində azad yaşamağa hüququ var. Bitərəf Fətəlixan İskəndər oğlu Xoyskinin (1875 - 1920) başçılığı ilə Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti təşkil olundu. Beləliklə, Azərbaycan xalqı nəinki türkdilli xalqlar arasında, həmçinin, bütün islam aləmində ilk dəfə olaraq respublika üsul – idarəsinə qədəm qoydu. İyunun 17-də Azərbaycan Azərbaycan milli şurasının iclasında M. Ə. Rəsulzadə öz alovlu nitqində deyirdi: ―Dünya müharibəsi və Rusiya inqilabının təsiri ilə yeni doğmuş və həyat siyasətinə ilk qədəm basmış olan Azərbaycan qayəsi əhatə olunmaz mühüm dəqiqələr keçirir. Bu yeni türk nuzad siyasəti rişə və buluğ bulub da millətlər zümrəsinə bəsail – həyat olaraq girə biləcək, yoxsa sısqa cocuq kimi südəmər halında tərki – həyat edəcəkdir? İştə bütün zehinləri işğal edən bir məsələ! İştə bir zaman ki, müqəddərat milliliyi əllərinə alanlar üçün Azərbaycan nuzadini tələf etditməmək kimi müşkül, fəqət müşkulliyi ilə bərabər şərəfli bir vəzifə və məsuliyyət tərtib ediyor‖ (―Azərbaycan‖ qəzeti, № 41, 1918-ci il). Gördüyünüz kimi, M. Ə. Rəsulzadə özünün bu alovlu nitqində hələ birinci dünya müharibəsi ərəfəsində ―Dirilik‖ jurnalı səhifələrində qaldırdığı və sonralar isə 1917-ci ilin aprelində Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında yenidən ortalığa atılan ―Azərbaycan qayəsi―dən söhbət açır. Onu da qeyd edək ki, təəssüf ki, bir sıra görkəmli inqilabçıların əsərlərində 1918-ci il mayın 28-nə kimi, yəni Azərbaycan istiqlaliyyəti elan olunana qədər, bu torpağın Azərbaycan adlandırılması barədə, bu xalqın Azərbaycan xalqı olduğu barədə bir kəlmə də yoxdur. Onlar əsas bir məsələni unutmuşlar ki, rus xalqı müstəmləkə xalq deyildi. Onlar yalnız sinfi ziddiyyətləri aradan qaldırmaq uğrunda mübarizə aparırdılar. Amma Azərbaycan müstəmləkə idi və hətta ölkənin adı belə xəritələrdən 10 silinmişdi. Müstəmləkə olan bir ölkədə isə ancaq milli azadlıq hərəkatından söhbət gedə bilərdi. Azərbaycan xalqı qarşısında ancaq müstəmləkədən azad olub, öz müstəqil milli dövlətini yaratmaq məsələsi dayanırdı. Bu çətin vəzifəni M. Ə. Rəsulzadənin rəhbərliyi altında qabaqcıl Azərbaycan ziyalıları o dövrdə öz üzərlərinə götürdülər. 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin təntənəli açılışında M. Ə. Rəsulzadə demişdir: ―Biz o zaman ki, bizim üçün ən yaxşı məsələni – ―Azərbaycan muxtariyyəti‖ni müdafiə edirdik, biz onda sağ və sol tərəfdən amansız tənqidə məruz qalmışdıq. Sağdan bizə deyirdilər ki, azərbaycançılıq şüarı ilə siz müsəlmanları parçalayırsınız, türkçülük bayrağı qaldırmaqla - Allah yıxsın – siz İslamın əsasını sarsıdırsınız. Soldan isə bizi məzəmmət edirdilər ki, Azərbaycan muxtariyyətini tələb edərək biz vahid demokratik cəbhəni yarırıq. ―Müsavat‖ partiyası birinci olaraq Azərbaycanın müstəqilliyi bayrağını yüksəyə qaldırmışdır. Beləliklə, müsəlman partiyaları arasında Azərbaycan ideyasında fikir ayrılığı yoxdur. Xalqın şüurunda Azərbaycan ideyası artıq möhkəmlənmişdir... Bir dəfə yüksələn bayraq bir daha enməz!‖ (―Azərbaycan‖ (rusca) qəzeti, № 59, 13 dekabr 1918-ci il). Bakı Dövlət Universitetinin yaranması da M. Ə. Rəsulzadənin adı ilə bağlıdır. Bu məsələ ətrafında o, bir neçə dəfə Azərbaycan parlamentində çıxış etmiş və universitetin açılmasını qəti tələb etmişdir. Universitetin ilk rektoru olmuş professor V. İ. Razumovski 1922-ci ildə çap etdirdiyi ―Bakı şəhərində universitetin əsasının qoyulması‖ adlı xatirə oçerkində yazır: ―M. Ə. Rəsulzadənin sayəsində, onun gücü, maarifçilik köməyi ilə ―Müsavat‖ partiyasında universitetin açıq və gizli düşmənləri partiyanın qərarına tabe olmağa məcbur olmuşlar, biz öz tərəfimizdə artıq iki partiyaya malik idik, ―Müsavat‖ və sosialistlər, bu da parlamentdə çoxluğu təmin edirdi.‖ (Bakı Dövlət Universitetinin xəbərləri, № 2, 1922-ci il). 1920-ci ilin mart ayında Bakıda rus dilində çapdan çıxmış, ―1920-ci il üçün Azərbaycan respublikasının təqvim - ünvanı‖nda oxuyuruq ki, M. Ə. Rəsulzadə ―Tarixi –filologiya fakültəsində ―Osmanlı ədəbiyyatı tarixi‖ndən dərs demişdir. Azərbaycan istiqlalının ildönümü ilə əlaqədar olaraq 1919-cu ildə Bakıda bircə nömrəsi çap olunmuş və lakin geniş oxucu kütləsinə çatdırılmamış ―İstiqlal‖ jurnalında M. Ə. Rəsulzadənin ―Azərbaycan Respublikası‖ adlı əsəri çap olunmuşdur. 1920 - ci ildə aprel hadisələrindən sonra M. Ə. Rəsulzadə Lahıcda həbsə alındı. Onun tutulması xəbəri həmin ilin noyabrın əvvəllərində Vladiqafqaz (indiki Orconikidze) şəhərində olan İ. V. Stalinə çatdırıldı. Stalin heç kəsə xəbər vermədən Bakıya gələrək, XI Ordunun xüsusi şöbəsinin rəisi V. Pankratova RSFSR –i Millətlər Komissarlığı adından göstəriş verdi və özü şəxsən həbsxanaya gedib M. Ə. Rəsulzadəni azad etdi. Bununla, İ. V. Stalin 1905-ci ildə onu ölümdən qurtaran keçmiş inqilabçı dostu M. Ə. Rəsulzadənin qarşısında öz tarixi vicdan borcunu 11 yerinə yetirdi. O, M. Ə. Rəsulzadəni özü ilə birlikdə Moskvaya apardı və RSFSR Millətlər Komissarlığında mətbuat müvəkkili vəzifəsinə təyin etdi. M. Ə. Rəsulzadə RSFSR Millətlər komissarlığına tabe olan Moskva Şərqşünaslıq (keçmiş Lazarev) institutunda da fars dilindən dərs demişdir. RSFSR –in Millətlər komissarlığının orqanı olan ―Novıy Vostok‖ jurnalının 1922-ci il 1-ci nömrəsində xəbər verilir ki, 2-ci nömrədə M. Ə. Rəsulzadənin ―Qədim İranın kommunistləri‖ adlı məqaləsi çap olunacaq. Məzdəkizm hərəkatından bəhs edən bu məqalə çap olunmamışdır. Bunu M. Ə. Rəsulzadənin mühacirətə getməsi ilə izah etmək olar. M. Ə. Rəsulzadənin xaricə getməsinin düzgün təfsilatı onun vəfatı münasibətilə ilə məşhur Azərbaycan ədəbiyyatşünası, Türkiyədə vəfat etmiş Əbdülvahab Yurdsevərin (1898 - 1976) xatirə yazısında öz əksini tapmışdır. O yazır: ―Müsavat‖ partiyasının gizli mərkəzi komitəsinin ən mühüm təşəbbüslərindən biri M. Ə. Rəsulzadəni Moskvadan qaçırmaq olmuşdur. Əvvəlcə bir yoldaş vasitəsilə, sonra isə sabiq Parlament üzvü, mərhum Rəhimbəy Vəkilovu (1897- 1937) və Bakı əsgəri təşkilatının rəisi, şəhid yoldaşımız doktor Dadaş Həsənzadəni (1898- 1926) bir qədər pul ilə Moskvaya göndərmək surətilə M. Ə. Rəsulzadə ilə təmasda olmuşlar. M. Ə. Rəsulzadəyə təklif olunmuşdur ki, elmi – tədqiqat adı ilə Leninqrada getsin. Onun oradan rəhmətlik tatar maarifçilərindən Musa Cərullah Bigiyevin (1875- 1949) müəssər yardımı ilə və qayıqla Fin körfəzi üzərindən üzərək Finlandiyaya qaçırılması təmin edilmişdir. (―Azərbaycan‖ jurnalı, Ankara, № 3, 1955-ci il). Sonralar SSRİ –də baş vermiş faciəli hadisələr göstərdi ki, bu, yeganə düzgün yol idi. Heç şübhəsiz, M. Ə. Rəsulzadə 1925-ci ildən sonra sağ qalmayacaqdı. Beləliklə, M. Ə. Rəsulzadənin mühacirət dövrü başlanır. 1928-ci ildə İstambulda M. Ə. Rəsulzadənin ―Azərbaycan respublikasının keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti‖, ―Əsrimizin Səyavuşu‖, ―İstiqlal məfkurəsi və gənclik‖ kitabları çap edilir. 1923-cü ildən onu redaktorluğu ilə İstambulda ―Yeni Qafqasya‖ jurnalı nəşrə başlayır. M. Ə. Rəsulzadə 1928-ci ildə İstambulda ―İnqilabçı Sosializmin iflası və demokratiyanın gələcəyi‖, ―Millət və Bolşevizm‖ və ―Qafqasya türkləri‖ kimi əsərlərini çap etdirmişdir. Həmin ildə onun redaktorluğu ilə ―Azəri türkü (1928- 1931), sonra isə ―Odlu yurd‖ (1929 - 1930) jurnalları və həftəlik ―Bildiriş‖ (1929 - 1931) respublikasının qəzeti də nəşr edilməkdə idi. 1930-cu ildə M. Ə. Rəsulzadənin Parisdə fransız dilində ―Azərbaycan və istiqlaliyyəti‖ və rus dilində ―Qafqaz problemi ilə əlaqədar olaraq panturanizm‖ kitabları çap olundu. 1931-ci ildən M. Ə. Rəsulzadənin mühacirət dövrü Avropa ölkələrində davam edir. Onun redaktorluğu ilə Berlində ayda üç dəfə nəşr edilən ―İstiqlal‖ (1932- 1934) qəzeti və ―Qurtuluş‖ (1934- 1938) jurnalı çap edilirdi. 1933-cü ildə M. Ə. Rəsulzadənin Berlində çap olunan ―Azərbaycan respublikası haqqında bəzi qeydlər‖ adlı kitabı da böyük maraq doğurur. M. Ə. Rəsulzadə həm də görkəmli ədəbiyyatşünas idi, onun 1936-cı ildə Berlində ―Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı‖ məqaləsi çap edilmişdir. 1938-ci ildə Berlində alman dilində ―Azərbaycan problemi‖ və 1939-cu ildə Varşavada polyak 12 dilində çıxmış ―Azərbaycanın huriyyət savaşı‖ kitablarının adlarını çəkməmək olmaz. O, 1938-ci ildən Polşa hökümətində məsləhətçi işləmiş, sonralar, 1940-cı ildən Rumıniyada yaşamışdır. Onun 1943-cü ildə İstambulda nəşr olunmuş ―İslam – türk ensiklopediyasının‖ 1-ci cildində ―Azərbaycan ləhcəsi‖ adlı məqaləsi yer almışdır. 1947-ci ildən Ankaraya köçən M. Ə. Rəsulzadənin 1949-cu ildə ―Azərbaycanın kültür kələnkləri‖ adlı kitabı işıq üzü görmüşdür. Onun ―Çağdaş Azərbaycan tarixi‖ (1951-ci il) kitabları həmin illərdə M. Ə. Rəsulzadənin məhsuldar işlədiyini göstərir. O, 1951-ci ildə Ankarada ―Azərbaycan şairi Nizami‖ adlı sanballı monoqrafiyasını çap etdirməklə dünya nizamişünaslığına bir çox yeniliklər gətirmişdir. Həmin ildə M. Ə. Rəsulzadənin Nyu – Yorkda ingilis dilində nəşr olunan ―Ukrayna‖ toplusunun 1951-ci il 3-cü nömrəsinin 7-ci cildində ―Azərbaycan respublikası‖ məqaləsi çap edilmişdir. Londonda ingilis dilində nəşr olunan ―Britaniya ensiklopediyası‖nda ―Müsavat‖ partiyasının yaranması tarixi və Azərbaycan Demokratik Respublikasının təşəkkülünə aid‖ məqalə də onun qələmindən çıxmışdır. İkinci dünya müharibəsindən sonra Türkiyədə nəşr edilməkdə olan ―Türk ensiklopediyası‖nda Azərbaycana aid məqalələrin bir çoxu M. Ə. Rəsulzadə tərəfindən yazılmışdır. Ankarada yaşadığı dövrdə o, ―Türk tarix qurumu‖ və ―Türk dili qurumu‖ ilə yaxından əməkdaşlıq etmişdir. 1952-ci ildən Ankarada nəşr olunan ―Azərbaycan‖ jurnalında xalqımızın tarixi və ədəbiyyatı haqqında bir sil – silə məqaləsini də bura əlavə etsək, M. Ə. Rəsulzadənin heyrətamiz yaradacılığı haqqında təsəvvür daha da aydınlaşar. O, ikinci dünya müharibəsinə qədər Parisdə rusca nəşr olunan ―Qafqaz‖ (1932- 1938) və fransızca buraxılan ―Prometey‖ (1928 - 1939) jurnallarında öz məqalələri ilə çıxış etmişdir. Onun 1920 –ci ildən sonra işlətdiyi açıq və gizli imzalardan ―Məmməd Əmin Rəsulzadə‖, ―Yalvac oğlu‖, ―Məmməd Əmin‖, ―M. Əlif Rəsulzadə‖ və .s qeyd etmək olar. Ankara universitetinin tibb fakultəsinin klinikasında şəkər xəstəliyindən yatan Məmməd Əmin 1955-ci il martın 6-da gecə saat on birə on dəqiqə qalmış üç dəfə ―Azərbaycan... Azərbaycan... Azərbaycan...‖ deyərək əbədiyyətə qovuşdu. Ankara radiosu martın 7-də saat 22-45 dəqiqədə sabiq Azərbaycan milli şurasının sədri M. Ə. Rəsulzadənin vəfat etdiyini təəssüflə bildirdi. O, Ankara Əsri qəbiristanlığında dəfn edilib. Vəfatı münasibəti ilə Türkiyədə, İranda və Qərbi Avropa ölkələrində xeyli nekroloq çap olunub. Bunlardan ən marzqlısı S. H. Tağızadənin çap etdirdiyi nekroloqdur. Əsli Ordubaddan olan, özü Təbrizdə dünyaya gəlmiş, M. Ə. Rəsulzadə ilə birlikdə İran məşrutə inqilabının əsas rəhbərlərindən biri hesab edilən, sonralar Pəhləvi üsul – idarəsinin tərəfdarına çevrilən və öz doğma xalqına yad bir adam olan, İranın ən görkəmli dövlət xadimi, diplomatı və alimi sayılan Seyid Həsən Tağızadə ―Sühən‖ jurnalında yazırdı: ―Rəsulzadə, bütün ömrüm boyunca, Şərq dünyasında tayına rastlaşmadığım, mübaliğəsiz söyləyə biləcəyim fövqəladə nadir insanlardan biri idi. Məmməd 13 Əmin bəy tərbiyəli, qüvvətli və sağlam məntiq sahibi, təmiz qəlbi, doğru sözlü, mətanətli, tam mənasıyla dürüst, fikir və yoluna dərin bir iman bəsləyən fədakar, mücahid və örnək bir insandı. Belələrinə zəmanəmizdə və hələ bizim tərəflərdə rast gəlmək mümkün deyildir‖ (―Sühən‖ jurnalı, Tehran, № 4, 1955-ci il). 1978-ci ildə, ölümündən 23 il sonra: - Ankarada M. Ə. Rəsulzadənin ―Milli təsanüd‖ (―Milli həmrəylik‖) adlı kitabı nəşr olundu. 1985-ci ildə dünyanın ən qədim universitetlərindən biri olan Oksfordda M. Ə. Rəsulzadənin―Qafqaz problemi ilə əlaqədar olaraq panturanizm‖ adlı kitabı ingilis dilində öz sözlə, rus dilində ikinci dəfə çap edilmişdir. M. Ə. Rəsulzadənin 1989-cu ildə ―Əsrimizin Səyavuşu‖ və 1990-cı ildə isə ―Azərbaycan respublikasının keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti‖ adlı kitabları Ankarada yenidən işıq üzü görmüşdür. Azərbaycan milli dövlətinin yaradıcısı. Xalqımızın böyük oğlu və görkəmli mütəfəkkir Məmməd Əmin Rəsulzadənin ədəbi – tarixi irsini geniş oxucu kütləsinə çatdırmağın vaxtı çoxdan gəlib çatmışdır. Bu baxımdan ilk dəfə xalqımıza təqdim olunan M. Ə. Rəsulzadənin ―Əsrimizin Səyavuşu‖ (―Türk dilindən tərcümə edən Miyas Əlizadə‖), ―Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı‖ və ―Çağdaş Azərbaycan tarixi‖ (hər iki əsəri türk dilindən tərcümə eləyən Paşa Əli oğludur) əsərləri inanırıq ki, geniş oxucu kütkləsi tərəfindən rəğbətlə qarşılanacaqdır. Yüklə 1,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|