Moskvada iki il və Moskvadan qaçıĢ fəsillərini ehtiva edən bu xatirələr çağdaĢ
tarixçilərin iĢinə yarayarsa, sərf edilən əmək boĢa getməmiĢ olar qənaətindəyəm.
Bu xatirələri Stalin həyatda ikən edilən bəzi təkliflərə rəğmən nəĢr etmək
istəməmiĢdim; çünki obyektiv olaraq nəql olunacaq hadisələrin bir qismi, bir
baxımdan, qərəzli izaha yer qoya bilərdi. Ġndi isə bu ehtimal meydandan qalxmıĢ,
Stalin artıq tarixə qarıĢmıĢdır.
ÇARLIĞA QARŞI MÜCADİLƏ YARIM 100 İL ÖNCƏ
Qafqazın bir parçasını təĢkil edən məmləkətin - Azərbaycanın Rusiya
imperatorluğu tərəfindən istilasından yüz ilə yaxın bir zaman keçirdi. Bu dövr
əsnasında bütün milli müəssisələrimizi dağıtmaq politikasını güdən çarlıq
məqsədinə pək də nail olmamıĢdı. Milli özəllikləri (xüsusiyyətləri) heç bir zaman
unutmamıĢ xalqımızda hürriyyət və milli istiqlal fikirlərini mənimsəyən yeni bir
münəvvər nəsil yetiĢmiĢdi: bu nəsil mənsub olduğu kütləyə istifadə edə bildiyi
vasitələrlə xidmət etmək istəyirdi.
1903-cü ildə Uzaq ġərqdə tarixi bir hadisə baĢ göstərdi. Avropa
mədəniyyətinə
uyğunlaĢmıĢ
Yaponiya
Susima
açıqlarında
qoca
rus
imperatorluğunun ta Baltik dənizindən qalxaraq gələn hərb gəmisini bir həmlədə
suyun dibinə batırdı; arxasından Port-Arturun fəthi və bir-birini qovalayan yapon
zəfərləri gəldi.
Bütün dünyanı, xüsusilə Yaxın ġərq ilə Ģəxsən Rusiyanı həyəcana verən bu
hadisə çarlığın əsrlər görmüĢ binasını sarsıtdı. Rusiya daxilindəki hürriyyət və
ixtilal ünsürləri hərəkətə gəldilər: bunlar çar rejimindən məmnun olmayan xalq
kütlələrini inqilablaĢdırmaq üçün əllərindən gələni əsirgəmədilər. Bu məqsədlə hər
tərəfdə hürriyyət və demokratik fikirlərini yayan təĢkilatlar quruldu.
Çarlığa qarĢı mücadilə (mübarizə) edən siyasi zümrə və siniflər çarlığı təĢkil
edən millətlər, zümrələr və siniflər qədər hər cür rəng və ahəng daĢıyan bir çox
partiyalara ayrılmıĢdılar. Fəqət bütün müxalifət və ixtilal partiyası və qruplarını
müĢtərək bir bölünmə xətti ilə iki cəbhəyə ayırmaq qabildi. Bunlardan bir qismi
Rusiyada parlamentli bir idarə təsisi ilə kifayətlənir, mütləq çarlıq (çarizm) rejimi
yerinə məĢruti (konstitusiyalı) bir krallıq qurmaq istəyirdi. Bunlar liberal-burjua
partiyaları idi. Radikal-demokratlarla sosialistlər ikinci qismi təĢkil edirdilər.
Bunlar çarlığın devrilməsini, yerində demokratik bir cümhuriyyət rejiminin
qurulmasını tələb edirdilər. Eyni zamanda siyasi bir inqilabla kifayətlənməyən bu
qrupa daxil olan sosialist partiyaları Avropa kapitalizmindən fərqli sosial bir
reform proqramının tətbiqini də vacib görürdülər.
Sosialist partiyaları idealist-xalqçı ideologiyasında sosialist-devrimçilərlə
(qısaca eser), tarixi materializm ideologiyası daĢıyan sosial-demokrat (qısaca eser)
zümrələrinə ayrılırdılar.
Bolşevik - menşevik mücadiləsi
Sosial - demokratlar məĢhur London konqresində (1903) ikiyə parçalanmıĢ;
bir qolu Leninin liderliyində bolĢevik, digər qolu da Martovun liderliyində
menĢevik fraksiyalarını təĢkil edirdilər.
O sıralarda Qafqaz çarlıq idarə sistemi daxilində bir visruvalıq (vitse-
krallıq, caniĢinlik) Ģəklində idarə olunurdu. Əksəriyyətlə çar xanədanına mənsub
bir prins tərəfindən idarə olunan Qafqazın idarə və intellektual mərkəzini təĢkil
edən Tiflisdə menĢeviklər, petrol ocaqlar (neft mədənləri) ilə olduqca çiçəklənmiĢ
bir sənaye mərkəzi olan Bakıda mədən və liman iĢçiləri arasında isə bolĢeviklər
yuva qurmuĢdular. Sosial - demokrat partiyası Tiflis ilə Bakıda adətən bir qərargah
qurmuĢ, bu iki düĢmən fraksiyası ixtilal hərəkatı üzərində müəssir olmaq üçün
Qafqazın xalq kütlələrini qazanmağa çalıĢırdılar.
Məlum olduğu üzrə bu iki fraksiyanı bir-birinə toqquĢduran ana mövzu
məĢhur taktika məsələsi idi. MenĢeviklər rejimə qarĢı siyasi yolla mübarizə edərək
çarlığı devirmək, yerinə cümhuriyyət idarəsi qoymağa tərəfdar olub, sosializm
prinsiplərinin sosial quruluĢda müəssir olmasını tələb etdikləri halda, mövcud
kapitalizm Ģərtləri içində sosial bünövrənin cəbr və inqilab yolu ilə deyil, tədrici
evolyusiya üsulları ilə gəliĢdirilməsini (inkiĢafını) tövsiyə edirdilər; bu məqsədlə
onlar burjua sinfinin çarlıq rejimi əleyhində olan liberal və radikal zümrələri ilə
siyasi koalisiya yapmağı lüzumlu görürdülər. Bir inqilab partiyası olaraq
konspirasiya və gizli fəaliyyətdə olmasına baxmayaraq, bu fraksiya üzvləri Ģərtlər
əlveriĢli olunca qanuni imkanlardan da istifadə etməyi lüzumlu bulurdular: bu
məqsədlə onlar iĢçi (fəhlə) sindikalarına soxularaq bunları iĢçi sinfinin həqiqi
mənfəətlərini müdafiəyə ilk sırada önəm verməyə təĢviq edirdilər. Bir ixtilal
partiyası olaraq bulunduğu konspirasiya Ģərtləri daxilində belə menĢeviklər
demokratik üsullara sədaqəti zəruri görür, təĢkilata daxil komitələrin aĢağıdan
yuxarıya gələn demokratik bir seçim ierarxiyasına qəti bir önəm verirdilər.
Halbuki bolĢeviklər buna tamamilə zidd olan bir taktika yeridirdilər; bir
kərə bunlar burjua partiyaları ilə hər cür koalisiyanın əleyhində idilər; siyasi bir
sistem olaraq, çarlıq rejimi ilə birlikdə onlar iqtisadi bir sistem olaraq kapitalizmi
də devirmək əzmində idilər. ĠĢçi sindikalarına, iĢçilərin ekonomik mənfəətlərini
müdafiədən ziyada bunları rejimə qarĢı daima müxalif və mücadilə edən bir ixtilal
orqanı kimi baxırdılar. Partiyanın öz içindəki təĢkilat sisteminə gəlincə, aĢağıdan
yuxarıya gedən bir demokratik sistemi deyil, yuxarıdan aĢağıya gələn bir ixtilal
sistemini müdafiə edirdilər. “Ġnqilabçı azlıq” hakimiyyəti və mərkəziyyət bolĢevik
partiyasının dəyiĢməz Ģüarı idi.
O zamankı Ģərtlər daxilində Bakı Azərbaycan cümhuriyyətinin paytaxtını
təĢkil edən Bakı o zamankı Ģərtlər daxilində yalnız Rusiyada sosialist
cərəyanlarının və çar əleyhdarı hərəkatların qaynar bir ocağı deyil, eyni zamanda