Qafqazda yaĢayan müsəlmanların və xüsusilə Azərbaycan türklərinin milli
hərəkatına mərkəzlik yapan bir Ģəhər idi.
Milli Azərbaycan hərəkatının hər dürlü siyasi, sosial, iqtisadi və kültürəl
(mədəni) hərəkatları üzərində müəssir olan mərkəzi müəssisələr əksəriyyətlə
burada bulunurdu. Bakı sənayesində, petrol ocaqlarında çalıĢan iĢçilərin böyük bir
qismi ilə orta məktəblərdə təhsil edən gəncliyin mühüm qismini Azərbaycan
türkləri təĢkil edirdilər. Bu səbəblə burada fəaliyyətdə bulunan ümumi ixtilal və
müxalifət cərəyanlarının yanında müstəqilən hərəkatda bulunan yerli və milli
qruplarla təĢkilatlar da vardı. O cümlədən tərəfimdən təĢkil olunmuĢ, üzvləri
müxalif rus liselərində və digər orta məktəblərdə oxuyan Azərbaycan türk
tələbələrindən ibarət gizli bir dərnək vardı. Bu dərnək mənsublarının milli
hisslərini təhrik etmək, rus məktəblərində oxudulmayan türkcəni öz-özünə
ilərlətmək, yerli ədiblərin əsərlərini oxumaq, çarlıq əleyhinə yazılmıĢ ixtilal
Ģeirlərini əzbərləmək və arada-sırada mətbəə üsulu ilə basılmıĢ bəyannamələr
dağıtmaq, iĢçilər arasına gedərək hürriyyət və inqilab fikirlərini bunların arasında
sistemli surətdə yaymaq kimi fəaliyyətlər də olurdu. Dərnəyin mətbəə üsulu ilə
intiĢar edən bir də “Hümmət” adını daĢıyan bir dərgisi (jurnalı) vardı.
Cəmiyyət və xüsusilə gənclik içindəki hər cür qaynaĢma və birləĢmələri öz
nüfuzları altına almaq üçün rəqabət edən bolĢeviklərlə menĢeviklərin fürsət
qaçırmayan propaqandistləri, təbii, bizim dərnəyə də soxulur, hər necə olsa da
bizləri öz hesablarına qazanmaq istəyirdilər. BolĢevik fraksiyası Tiflisə nisbətən
Bakıda daha qüvvətli idi.
Gərək bəhs etdiyim bu dərnəyimizə soxulan propaqandistlərdən, gərəksə
baĢqa Ģərtlər daxilində qarĢılaĢdığım çarlıq əleyhdarı bəzi Ģəxslərdən Bakıda
bolĢevik fraksiyasını idarə edən Koba adında enerjili birisinin olduğunu
eĢitmiĢdim.
Stalinlə ilk təmas
Bakı Petrol Sənayesi ĠĢçiləri Sindikası adını daĢıyan bir təĢkilat vardı;
iĢçilərin sırf ekonomik mənfəətlərilə əlaqədar olan bu rəsmi quruluĢ pərdəsi altında
gizlidən-gizliyə siyasi fəaliyyət də icra olunurdu. Çarlıq əleyhində gizli olaraq
çalıĢan milli təĢkilat üzvlərindən əmim oğlu Məhəmməd Əli yuxarıda adı keçən
sindikada katiblik vəzifəsini yapardı. Bir gün o, Kobranın bizimlə görüĢmək
istədiyini xəbər verdi.
*
Bakı civarında olan Balaxanı petrol ocaqları məhəllərində bir fabrikanın
iĢçilərinə məxsus evlərdən birində çox bəsit bir otaqda qarĢımıza zəif, üzgün və
*
Məlum olduğu üzrə “Koba” Ġosif Vissarionoviç CuqaĢvilinin ilk istifadə etdiyi uydurma addır.
Qafqazda ikən bu adı götürmüĢdü; Stalin adını isə sonra, Rusiya daxilində çalıĢmağa baĢlarkən qəbul
etmiĢdi. Yenə məlum olduğu üzrə “Koba” bir güclü romanından alınmıĢ çarlığa qarĢı mücadilə edən bir
çete qəhrəmanının adıdır.
ortadan bir az uzun boylu birisi çıxdı. Bəsit qiyafəli olan bu zatın çiçək pozuğu ilə
çopurlanmıĢ üzünə diqqət etdim, ciddi bir tövrlə gülümsünürdü. Bizi təbii və
sərbəst bir əda ilə qarĢıladı. Gürcü aksenti qüvvətlə hiss olunan bir rusca danıĢırdı.
Adi xoĢ-beĢdən sonra söz siyasi və sosial məsələlərə keçdi.
ġübhəsiz ki, müsahibə o günlərin ən aktual bir məsələsi üzərinə gələcəkdi.
O zamankı sosialistlər, ümumiyyətlə, marksistlər, bolĢeviklərdə xüsusən iĢçi sinfini
və xüsusilə proletariatı idealizə etmək bir moda idi. Koba proletariat sinfinin digər
siniflərə nisbətlə tarixən üstün bir sinif olması üzərində durdu, dünyadakı
ədalətsizliklərin əsl səbəbi mülkiyyət əsasına dayanan kapitalist sistemindədir,
dedi. Dünyanı həqiqətən məsum görmək istəyən həqiqi hürriyyət və ədalət
tərəfdarları ona görə bu sistemi kökündən yıxmalıdırlar. Millətləri və çalıĢan
xalqları zülm və istibdadı altında tutan çarlıq bu sistemə əsaslanmıĢdır. Çarlığın
kökünü tamamilə kəsmək üçün bu mülkiyyət sistemi yıxılmalıdır. Belə dərin bir
inqilaba ancaq mülkiyyətlə bağlı olmayan proletariat sinfi hazır olar. Çünki o heç
bir Ģeyə malik deyildir, onun malı ancaq iki əli ilə bir baĢıdır. Ġnqilab mövzusunda
yalnız proletariatın səmimiyyətinə inanmaq mümkündür. Marksistlərin məĢhur
seçilmiĢ sinif nəzəriyyəsinə uydurulan bu formulu Stalin bir də praktikada
rastladığı bariz bir misalla təsvir etdi. Mən, dedi, bir qrup iĢçilərlə konspirasiya
Ģəraitində arada-sırada tapıĢır, təĢkilat və təbliğat iĢlərilə məĢğul olurdum.
Bu qrupa gedib-gələnlərin biri haqqında bir gün yoldaĢlara Ģübhələndiyimi
söylədim, bu adam mənim heç xoĢuma getmir, dedim. Etibar edə bilmirəm. Sonra
bir neçə dəfə qarĢılaĢsaq da, o adamı aramızda görmədim. Bir gün maraqlandım,
nə oldu bu yoldaĢ, dedim, niyə gəlmir, deyə soruĢdum. ĠĢçilər:
- Koba yoldaĢ, siz bu adama etibar yoxdur, dediniz ha!.. Biz də onu dərhal
təmizliyə verdik!.. dedilər.
Ġlk tanıĢ olduğu bizlərə “proletariat sədaqəti” haqqında anlatdığı bu
əhvalatdan çıxarılacaq nəticə aydındır.
Kobanın Vışinskiyə bir təbliği
Kobanı çox seyrək olaraq arada-sırada görürdüm. Dürlü konspirasiya
Ģərtləri daxilində nadir təsadüflər bizi qarĢılaĢdırırdı.
1905-ci ildən sonra çarlıq mexanizmasında baĢ verən sarsıntı və zəifləmək
üzündən bəzi yerlərdə bir sıra ixtilal yüksəliĢi zühur edirdi. Bakı bu yüksəliĢ
yerlərindən biri idi. Burada müxtəlif vasitələrlə baĢ verən ümumi tətilllər, siyasi
nümayiĢlər və ümumi əfkarı çalxalandıran bir sıra soyğunçuluq, siyasi qətl kimi
hadisələrin havası içində müxtəlif ixtilal təĢkilatlarının yarı gizli fəaliyyətləri
formalaĢmaqda idi. Tez-tez toplantılar, konqreslər və konfranslar olurdu.
Günün birində Bakı civarında petrol təsfiyəxanalarının (neftayırma
zavodlarının) bulunduğu QaraĢəhər deyilən bir məhəldə idik. Gecənin gec
saatlarında bir dülgər atelyesində çarlıq əleyhdarı müxtəlif inqilab təĢkilatlarına