martında cəbhələrdən dönüb, Bakıda cəmləĢmiĢ rus hərbi hissələrini təhrik edərək
Bakıdakı türk və müsəlman əhali üzərində bir qətliam tərtib etmiĢdi.
Stalin indi bu hadisəyə iĢarə edirdi. Bununla o, bir tərəfdən 1918-ci ildəki
mart faciəsinin bütün qəbahətini ġaumyanın boynuna yükləyir, digər tərəfdən də o
zamanın erməni məsələsində alınan bolĢevik istiqamətini sözarası tənqid etməklə
türk-erməni ixtilafını istismar etmək istəyirdi.
Stalinə dedim:
- Məsələ ġaumyanın Ģəxsiyyətində deyildir, yalnız 1918-ci ildə deyil, siz
buraya indi də gəlməməli idiniz!
Stalin diqqətlə üzümə baxdı. Lisaniylə deyil, halı ilə “nə üçün” deyə
soruĢurdu:
-
Çünki rus gücü ilə təsis olunan proletariat diktaturası Azərbaycanda rus
hakimiyyətinin təsisindən baĢqa bir Ģey ola bilməz, - deyə soruĢurdu.
-
Çünki rus gücü ilə təsis olunan proletariat diktaturası Azərbaycanda rus
hakimiyyətinin təsisindən baĢqa bir Ģey ola bilməz, - deyə davam etdim.
Fikrimi bir misalla izah edərək əlavə etdim:
-
Təsəvvür edin ki, almanlar gəlir. Moskvada bir Sovet hökuməti qururlar,
bu necə olar? - deyə soruĢdum:
-
Bizdən daha yaxĢı
tətbiqat yaparlar, - deyə Stalin gülümsədi.
-
Fəqət rus xalqı da daha yaxĢı idarəni necə qəbul edər?.. Təxmin edə
bilməzsinizmi? - cavabını verdim.
Stalin mənalı bir baxıĢla üzümə baxdı... Bu baxıĢda rus xalqının ruhiyyatını
mən daha yaxĢı bilirəm, deyən ifadə vardı. Stalin bir ləhzə düĢündükdən sonra
mövzunu dəyiĢdirdi.
-
YaxĢı, dedi, - olan olub, keçən keçib. Ġndi nə düĢünürsünüz, ondan
danıĢaq.
-
Sizin, - dedim, - burada Pankratovun bu masası baĢında bir heyət məni
istintaq edirdi. Ġstintaqı idarə edən müstəntiq, fəhlədən yetiĢmə bir gənc idi.
Məndən soruĢurdu.
-
Dağlarda dolaĢırdınız, orada yaxalandığınız zaman nə düĢünürdünüz? -
deyə məndən cavab gözləyirdi. Ona:
-
Hadisələri müĢahidə ilə məĢğul idim, - cavabını verdim. Qane olmadı.
Məni daha çox danıĢdırmaq istəyirdi, dedi ki:
-
Necə ola bilər, Siz Müsavat hökumətinin ruhu idiniz, milli Azərbaycan
hökuməti Sizin mənəvi təsiriniz sayəsində fəaliyyət göstərirdi. Belə bir
adamın hadisələr qarĢısında passiv bir müĢahidə durumunda qaldığına inana
bilərəmmi? Biz sizin həbsxananızda ikən düĢünür, özümüzə görə bəzi planlar
qururduq. Həbsdən çıxınca onu-bunu edəcəyik, deyirdik. Siz necə olur ki, heç bir
Ģey düĢünmür, sadəcə, müĢahidə ilə vaxt keçirir, fəaliyyətsiz qalırdınız? - deyə
müstəntiq üzümə baxdı, ona:
-
Siz məndən daha gəncsiniz, aradakı fərq hər halda bundan irəli gəlmiĢ
olar, - cavabını verdim.
Onunla səmimiyyətlə, əlbəttə ki, danıĢa bilməzdim; çünki məni yaxĢı
tanımırdı. Cavabımı can qurtarmaq üçün uydurulan bir Ģey deyə düĢünər, səmimi
qəbul etməzdi; fəqət Sizə, əski səmimiyyəti xatırlayan bir əda ilə danıĢan Kobaya
müstəntiqin anlamadığı “ədalət”in əsl səbəbini izah edə bilərəm.
Siz demokratiyanın müqəddəs saydığı böyük haqqı, milli istiqlal haqqını
tapdalayaraq sərhədimizi keçdiniz. Buna gücümüzün yetdiyi qədər müqavimət
göstərdik. Üstün qüvvə ilə yurdumuzu bundan sonra davam etdirməyə bizim
qüvvələrimiz çatmırdı. Millətlərarası daha böyük qüvvəyə istinad etməyimiz lazım
gəlirdi. Halbuki yaĢadığımız Ģərtlər daxilində istinad edəcəyimiz böyük qüvvələr
ġərqdəki milli istiqlal hərəkatları ilə, xüsusən milli Türkiyə hərəkatı ilə düĢmən
vəziyyətindədirlər. Siz də bu vəziyyətdən istifadə edərək Türkiyəyə yardım üçün
Azərbaycandan keçid istəmək Ģüarı altında məmləkətə soxulursunuz, bu məqsədlə
burada olan macəraçı bir qrup ünsürdən də istifadə edir və ümumi-əfkarı
aldadırsınız. YaranmıĢ bu Ģərtlər daxilində biz iki od arasında qalan bir adam
vəziyyətində idik. Bu vəziyyətdə bizə əlveriĢli vaxt gəlincəyə qədər gözləmək
lazım gəlirdi. Müstəntiqinizin anlamadığı Ģey bir “ətalət” deyil, bir “intizar” idi.
Sovet iĢğalını tanımayaraq yenidən fəal mübarizəyə baĢlamaq haqqını saxlamaqla
əlveriĢli bir Ģərait yaranıncaya qədər gözləyəcəkdik. Stalin:
-
YaxĢı, fərz edək istədiyiniz Ģərtlər mövcuddur və öz qüvvələrinizlə
hərəkət etmək imkanındasınız; o halda bizə qarĢı nə edərdiniz? - deyə soruĢdu.
-
Heç düĢünmədən həmən sizə qarĢı qiyam qaldırarıq, - dedim.
-
YaxĢı, amma siz kiçik bir məmləkətsiniz, öz baĢınıza müstəqil olaraq
özünüzü idarə edə bilməzsiniz; baĢqa böyük bir dövlətlə necə də olsa, anlaĢmanız
lazımdır, - dedi; mən:
-
Bu təqdirdə biz yenə böyük qonĢumuz olan sizinlə anlaĢardıq, fəqət
Nərimanın anlaĢdığı
tərzdə yox, - dedim.
Stalin güldü:
- Nərimanmı bizimlə, yoxsa bizmi Nərimanla; anlaĢdıq?! - dedi.
Bir saatdan çox çəkən söhbət qurtarmaq üzrə idi. Stalin söhbəti praktik bir
nəticəyə gətirmək niyyətilə sözü təkrar bizim “Hürriyyət”ə gətirdi. Bakıda
qalmağıma, yoxsa Moskvaya getməyə üstünlük verdiyimi bilmək istəyirdi. Ona
dedim ki:
- Madam ki, bizə azadlıq rəva görülür, o halda dörd divar arasında məhbus
olaraq düĢünüb, qərara gəlməkdənsə, bütün məsələləri azadlıq havası içində
sağlam bir baĢ ilə düĢünüb, həll etməyə üstünlük verirəm.
-
YaxĢı, - deyə razılaĢdı. Səsləndi. Bir az sonra Pankratov içəri girdi. Söhbət
əsnasında qaranlıq bir mətbəxdə saxlandığımızı, hal-əhval soruĢması münasibətilə
anlatmıĢ olduğumdan, içəri girən Pankratova: