Məmməd Süleymanov: Azərbaycanda Sol hərəkatın
Yüklə 0,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2008-ci il Qlobal Maliyyə Böhranı və onun Marksist böhran nəzəriyyəsi əsasında izahı
18 №1 Fevral 2014 faktorlar istehlak üçün istehsal olunan əmtəələrin qiymətinə təsir edir. İşçilər həm də bazarda istehlakçı olduqlarından onlara təklif olunan maaşlar bazarda əmtəələrə qarşı mövcud olan effektiv tələbin əsas hissəsini təşkil edir. İlk dövrlərdə effektiv tələb yuxarı olsa da, maaşların nisbətən artmasına baxmayaraq işçilər davamlı olaraq əmtəələrin istehsal surəti ilə ayaqlaşa bilmirlər. Nəticədə tələb olunandan artıq istehsal əmələ gəlir. Bu halda sahibkarlar təklifin artması nəticəsində qiymətlərin azalması ilə üzləşirlər. Bu isə onlara istehsalatı və nəticə etibarilə mənfəəti ən azı sabit saxlamağa mane olur. Bu halda, əhalinin alıcılıq qabiliyyətini və effektiv tələbi artırmaq məqsədilə kredit sistemi ortaya çıxır. *** Kredit imkan verir ki, cəmiyyətin bütün təbəqələrinin yığımlarını istehsalat üçün səfərbər etməklə yanaşı, adətən istehsal olunmuş əmtəələrin ümumi dəyərinə müvafiq olan pul bazası bir neçə dəfə artırılsın. Belə artım ona görə mümkün olur ki, heç vaxt hər kəs eyni zamanda öz vəsaitlərini banklardan geri istəmir və nəticə etibarilə banklar əllərində olan vəsaitlərdən bir neçə dəfə artıq miqdarda vəsaiti kredit kimi alıcılara və sahibkarlara təklif edə bilirlər. Maliyyə imkanlarının artması nəticəsində sahibkarlar yüksək rəqabət şəraitində fəaliyyət göstərir. İstehsal ən yüksək həddə qalxır, işsizlik ən aşağı həddə düşür. Lakin,vəsait uğrunda sahibkarlar arasında rəqabətdən dolayı həm kredit faizləri və nəticə etibarilə həm də işçilərin maaş tələbləri artmağa başlayır. Mərkəzi bank faiz dərəcələrini sabit saxlamaq üçün dövriyyədəki pul kütləsini artıra bilər, lakin, bu inflyasiyaya gətirib çıxaracaq və sahibkarlar istənilən halda “mənfəət məhdudiyyəti” ilə üzləşəcəklər. Məhdudlaşan mənfəət tələsinə düşən sahibkarlar ya sıradan çıxır (bu halda monopoliyalaşma meyllilikləri artır), ya işçi qüvvəsi və maliyyə kapitalının bol olduğu yerlərə köçür, yaxud da maliyyə sisteminə sərmayelər qoymağa başlayırlar. Dövriyyədə küllü miqdarda “yalançı kapital” əmələ gəlir və yüksək rəqabət nəticəsində maliyyə və spekulyasiya əməliyyatları, yəni, “puldan pul yaratma” kütləvi hal alır. Marks bunu “Kapitalist istehsal formasının məhz bu istehsal forması çərçivəsində ləğvi” adlandırırdı. İstehsal olunmuş əmtəələrin ümumi dəyəri ilə maliyyə kapitalının dövriyyəsi arasında ciddi fərq əmələ gəlir. İstehsalatda aralıq istehsal vasitələri ticarəti ilə əmtəə istehsalı, istehsalat və gəlirin bölüşdürülməsi arasında ziddiyyətlər ən yüksək
19 həddə çatır. İstismar, beləliklə də əlavə dəyər yaradılması ən aşağı həddə enir və şişmiş şarın partlaması yalnız zaman məsələsinə çevrilir. Mərkəzi bank, beynəlxalq ticarət şəraiti, qanunverici orqanların müdaxilələri isə bu prosesi biraz ləngidə, yaxud sürətləndirə bilər. Qarşısını almaq isə mümkün deyil. Kapital bir proses kimi dəyərləri məhv etməli və hər şeyi başlanğıca qaytarmalıdır. 2008-ci il Qlobal Maliyyə Böhranı və onun Marksist böhran nəzəriyyəsi əsasında izahı (Yer məhdudluğu səbəbindən böhranı əhatə edən hadisələrin təqdimatı ilə onların marksın böhran nəzəriyyəsi çərçivəsində müzakirəsi birlikdə təqdim edilir) Böhran 2000-ci illərdə tikinti sektorunda başlasa da, onun kökü 1970-ci illərdən başlayan Tetçer, Reyqan, Pinoçet kimi sağ yönümlü siyasətçilərin yürütdüyü neoliberal siyasət nəticəsində əmək bazarındakı struktural islahatlar, həmkarların sıradan çıxarılması və maaşların nəzarətdə saxlanılması, banklara böyük hüquqi imkanların verilməsi və kredit şərtlərinin asanlaşdırılması, maliyə sektoruna geniş imkanların yaradılması kimi addımlardan başlayır. 1990-94-cü illərdə Latın Amerikası, 1998-cü illərdə Cənub-Şərqi Asiya, 2001-ci ildə ABŞ-da baş vermiş böhranlar məhəlli xarakter daşısa da, məhz sözügedən neoliberal siyasətin nəticələri idi və minlərlə insanın taleyi bahasına həll olunurdu. 1998-ci il Asiya böhranından sonra bütün dünyanın maliyyə kapitalı ABŞ-a axmağa başlamışdı və ABŞ sərmaye bankları həm ucuz izafi vəsaitlərdən, həm də faiz dərəcələrinin azalması (2001-ci ildə Dot-com böhranından sonra ABŞ Mərkəzi Bankı bazarda likvidliyi, pul dövriyyəsinin sürətini artırması məqsədilə bank faizlərini 6.5%-dən 1%-ə endirir) səbəbindən inkişafda olan tikinti sektoruna yatırımlar etməyə başlamışdı. Əvvəllər Mərkəzi Bankın qiymətli kağızlarını alan sərmayeçilərə artıq qoyduqları sərmaye üzərindən cəmi 1% gəlir götürmək sərf etmədiyindən sərmayelərini geri çəkirlər. Digər tərəfdən isə sərmaye banklarının küllü miqdarda vəsaiti yalnız illik 1% xərclə əldə etmək imkanına sahib oldular. Bəs bu vəsaiti haraya yatırmalı? Cavab tikinti sektorunda idi. Beləliklə, mənzillərə artan effektiv tələbatı qarşılamaq, yaxud, marksist təbircə söyləsək, tələbdən artıq istehsal nəticəsində mənzillərin dəyərdən düşməsinin qarşısını almaq məqsədilə
20 №1 Fevral 2014 (zatən münasibət dialektikdir) özəl ipoteka-mənzil kreditlərinin həndəsi silsilə ilə artmağa başlayır. Tezliklə bu kredit paketləri üzərində qurulmuş qiymətli kağızların və istiqrazıların, həmçinin onların müxtəlif kateqoriyalar üzrə sığortalanmasının cari qiymətlərlə gələcəkdə qiymətli kağızlar bazarında ticarəti nəticəsində ABŞ-ın Leehman Brother, GP Morgan, Sitiqrup və digər 10-a qədər sərmaye bankları həddən artıq gəlir əldə etməyə başlamışdılar. Müxtəlif orta gəlirli amerikan ailələrinə ipoteka kreditləri verən kommersiya bankları toplanmış kredit paketlərini qiymətli kağızlar formasında daha geniş maliyyə imkanları olan sərmaye banklarına satırdılar. Digər sözlə, sərmaye bankları mərkəzi bankdan (və bir-birlərindən) aşağı faizlə kredit götürüb çoxlu miqdarda ipoteka kreditlərini kommersiya bankları vasitəsilə daha yüksək faizlərlə orta gəlirli amerikan ailələrinə satırdılar. Sərmaye bankları öz növbəsində bu qiymətli kağızları risk dərəcələrinə görə müxtəlif kateqoriyalara bölür, hər kateqoriyanı müxtəlif kredit qiymətləndirici agentliklər tərəfindən təhlükəsizlik dərəcəsinə görə sertifikatlaşdırır və istiqraz şəklində cari qiymətlərlə gələcəkdə və indi yerli və beynəlxalq, fərdi və hüquqi şəxslərə satır və külli miqdarda mənfəət əldə edirdilər. Eyni zamanda, risk faktorları aşağı olan, yəni təhlükəsizlik dərəcəsinə görə yüksək qiymətləndirilən ipoteka kredit
Yüklə 0,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|