1
Məmmədov Akif Güləli oğlu,
pedaqoji elmlər üzrə fəlsəfə doktoru
FÜZULİNİN QƏZƏLLƏRİNDƏ “QURAN” MOTİVLƏRİ
Açar sözlər: Quran, qəzəl, ayə, klassik ədəbiyyat, simvol
Bakı Slavyan Univrsiteti, Bakı şəhəri
Təkcə Şərq ədəbiyyatı deyil, bütövlükdə dünya ədəbiyyatı zaman-zaman İslam
dəyərlərindən bəhrələnmiş, “Qurani-Kərim” mövzusunda saysız-hesabsız əsərlər
yaradılmış, bu və ya digər ayədən, Müqəddəs kitabdakı adlardan və əhvalatlardan
bəhrələnərək sənət inciləri yaradılmışdır. Təkcə bir faktı qeyd edək ki, “Yusuf”
surəsinin təsiri ilə onlarla poemalar yazılmış, lirik əsərlərdə Yisif və Züleyxa rəmz
şəklində dəfələrlə işlədilmişdir. Sovet dönəmində Azərbaycanda dini təhsil
olmadığından həmin nümunələr ya yanlış şərh olunmuş, ya da üstündən sükutla
keçilmişdir. Belə ədiblərdən biri də Məhəmməd Füzulidir. M. Füzulinin
yaradıcılığında, o cümlədən qəzəllərində tez-tez “Quran” ayələrindən istfadə edilərək
fikrin daha təsirli çatdırılmasına rast gəlinir.
Aşiqə şövqünlə can vermək ikən müşkül deyil,
Çün Məsihi-vəqtsən, can vermək asandır sana [5, 22]
(Aşiqə şövqünlə can vermək sənin üçün çətin deyil Çünki zəmanənin
Məsihisən, can vermək sənin üçün asandır). “Qurani-Kərim”in bir neçə surəsində
deilir ki, İsa-Məsih peyğəmbər ölüləri dirildir, xəstələrə şəfa verir:
“İsrail övladlarının
peyğəmbəri edər onu və o da belə söyləyər: “...Allah-ın izniylə dirildərəm ölüləri. Nə
yeyəcək, nə saxlayacaqsınız evinizdə xəbər verərərəm sizə. Əgər möminsinizsə,
əlbəttə, inanarsınız bu əlamətə” (Ali İmran surəsi, 49-cu ayə). Şair gözəli İsa-Məsihə
bənzətməklə həm də mübaliğə yaratmışdır. Aşağıdakı beyt də məhz bu ayə iilə
bağlıdır:
Hər dəmindən min Məsiha zindeyi-cavid olur,
Sən edən izhari-əcazi Məsiha etmədi [5,165]
2
Aşağıdakı beytdə isə Müqəddəs kitabın Maidə surəsində İsa peyğəmbərin
palçıqdan quş düzəldərək ona həyat verməsi hadisəsinə işarə edilmişdir: “Gildən quş
şəklində bir şey düzəltmişdin. Mənim iznimlə üfləmişdin onu, iznimlə quş olmuşdu
o” (Maidə sursi, 110-cu ayə)
Verər əmvatə ehya badə, guya kim, çıxıb hər gün
Salır feyzi-Məsiha badəyə xumxanə xəffası [5, 100]
(Badə ölüyə həyat verər, elə bil ki, Məsih (İsa peyğəmbər) yarasanı (xəffas)
diriltmək üçün şərab küplərinin saxlandığı yerdə (xumxanə) badəyə salır). Məlumdur
ki, Şərq ədəbiyyatında, o cümlədən təsəvvüfdə şərab simvolik səciyyə daşıyır.
Dadlar qılmağa ol kafər əlindən, gecələr
Çıxar ahim göyə ta tuta Məsiha ətəyin [5, 103]
Müqəddəs kitabın “Məryəm” surəsində buyurulur ki, kafirlər elə bildilər ki,
İsa-Məsihi tutub çarmıxa çəkdilər, əslində isə Allahın himayəsi ilə o, xilas olub
göylərə yüksəlmişdi: “Əksinə, Allah onu Özünə tərəf qaldırmışdır. Allah Qüdrətlidir,
Müdrikdir”(Nisa surəsi, 158-ci ayə). Şair deyir ki, ahım
gecələr kafirlərin əlindən
göylərə yüksəlir ki, kömək üçün İsa-Məsihin ətəyindən yapışsın.
Bu beyt də həmin ayədəki əhvalata işarədir:
Çox yetirmə göylərə əfğanım, ey kafir, saqın,
İncinər nagah Məsiha eşidib əfğanımı [5, 61]
(Ey kafir, ahü naləmi göylərə yetirməkdən çəkin, çünki İsa-Məsih
əfğanımı eşidib inciyər)
Aşağıdakı beyt Müqəddəs kitabdakı “Ta ha” surəsində Musa
peyğəmbərin əsası ilə dənizi yarması hadisəsindən qaynaqlanır: “Biz
Musaya: “Qullarımla birlikdə gecə yola çıx, (əsanı suya vurmaqla) onlar
üçün dənizdə quru yol aç. (Düşmənin) sizə çatmasından qorxma,
çəkinmə!”(– deyə) vəhy etdik” (Ta ha surəsi, 77-ci)
Navəkin gör kim, yarub əşkim, tutar göz
pərdəsin,
Ey deyən Musa əsası qəti-dərya etmədi [4,165]
3
Şair göz yaşlarını dəryaya bənzədir, gözəlin kirpikləri Musa peyğəmbərin
əsası kimi sanki dəryanı yarıb aşiqin göz pərdəsin tutur. İkinci misradakı “Ey deyən
Musa əsası qəti-dərya etmədi” (Ey Musa peyğəmbərin əsasının dəryanı yarmadığını
deyən) müraciəti də Qurandakı məlum hadisəyə işarə edir.
Budur fərqi, könül, məhşər gününün ruzi-hicrandan
Kim, ol can döndərər cismə, bu, cismi ayırar
candan.[4,135]
M. Füzuli “Qurani-Kərim”də ölülərin Qiyamət günü dirildiləcəyini xəbər verən
ayələrə işarə edərək hicran günü ilə məhşər (Həmin gün Şərq ədəbiyyatında “cəza
günü” , “haqq-hesab günü”, “hesab günü” və ya “məhşər günü” də adlandırılır)
müqayisə edir və Qiyamət gününün ölüyə can bəxş etdiyini (can döndərər cismə),
ayrılıq (hicran) gününün isə can aldığını (cismi ayırar candan) söyləməklə bədii təzad
yaratmışdır. “Allahı necə inkar edirsiniz ki, siz ölü idiniz, O sizi diriltdi. Sonra O sizi
öldürəcək və yenə dirildəcək, daha sonra isə siz Ona qaytarılacaqsınız.” (Bəqərə
surəsi, 28-ci ayə).
Cəza günündə sorulmaz xətalar eylədiyin,
Yetər fəğan ilə mən verdiyim əzab sana [5, 33]
Müqəddəs kitaba görə, insanlar bu dünyadakı əməllərinə görə Qiyamət günü
cavab verəcəklər. Həmin gün günahkar bəndələrdən heç nə soruşulmaz və onlar
üzücü əzaba düçar olarlar: “Həqiqətən də, Allah ilə olan əhdlərini ucuz qiymətə
satan kəslər üçün axrətdə heç bir pay yoxdur. Allah onları danışdırmaycaq, Qiyamət
günü onların üzünə baxmayacaq və onları təmizə çıxarmayacaqdır. Onlar üçün üzücü
bir əzab vardır”.(Ali İmran surəsi, 77). Beytin mənası budur ki, Qiyamət günü xəta
əhlindən söz soruşulmadığı kimi, məşuqə də aşiqindən hansı xətalar etdiyini
soruşmaz və ona əzab verər.
Səcdəgah etmişdi eşq əhli qaşın mehrabın
Qılmadan xeyli məlaik səcdeyi-Adəm hənuz [4, 73]
Beytin məzmunu: Hələ mələklər Adəmə səcdə etməzdən əvvəl eşq əhli sənin
qaşlarını səcdəgah etmişdi. “Qurani-Kərim”in aşağıdakı ayəsində Allah-təalanın
insanı yaratdığı və mələklərdən ona səcdə etmələri tələbi öz əksini tapmışdır: “Bir
4
zaman Biz mələklərə: “Adəmə səcdə edin!”– dedikdə, İblisdən başqa (hamısı) səcdə
etdi. O imtina edib təkəbbür göstərdi və kafir- oldu” (Bəqərə surəsi, 34-cu ayə) .
Hiç kim bilmədi təhqiq ilə ağzın sirrini,
Sirri-ğeybi nə bilir kimsə, xudadan ğeyri [4,168]
“Qurani-Kərim”in bir neçə ayəsində buyurulur ki, bütün gizlinlər (qeyblər) və
sirlər yalnız Allaha (Xudaya) agahdır. Nümunədə də məhz buna işarə edilmişdir:
“Sən ucadan danışsan da (danışmasan da, fərqi yoxdur). Çünki (Allah) sirri də,
(bundan) daha gizli olanı da bilir” (Ta ha surəsi, 7-ci ayə)
Dil ki bir dilbərə sərmənzil idi, ahimilə
Yelə verdim, adını təxti-Süleyman etdim. [4, 72]
Süleyman peyğəmbərin adı “Qurani-Kərim”in “Bəqərə”, “Nisa”, “Ənam”,
“Ənbiya”, “Nəml”, “Səba” və “Sad” surələrində çəkilir. Allah-təalanın
peyğəmbərliklə yanaşı səltənət, hökmranlıq da bəxş etdiyi insanlardan biri də
Süleyman peyğəmbərdir və Azərbaycan ədəbiyyatında “təxti-Süleyman”, “Süleyman
mülkü”, “Süleymana qalmayan dünya” kimi ifadələr də bu adla bağlıdır: “Biz o
hökmü Süleymana anlatdıq. Hər ikisinə hökmranlıq (peyğəmbərlik) və elm bəxş
etdik. Biz dağları və quşları Davudla birlikdə (Allahı) tərifləmələri üçün (ona) ram
etdik. Bunları Biz etdik” (Ənbiya surəsi,79-cu ayə).
Süleyman məsnədindən divi-gümrah rəğbətin kəsdin,
Dənizdə xatəmi-hökmi-Süleymandan xəbər verdin [4, 98]
Qəzəlin bu beytində isə səbanın Süleyman peyğəmbərin dənizdə hökmünün
sona çatmasını xəbər verdiyi göstərilir:
Şairin başqa beytinə nəzər salaq:
Bu qəmlər kim mənim vardır, bəirin başına qoysan,
Çaxar kafir cəhənnəmdən, gülər əhli-əzab oynar [4, 38]
M. Füzuli Müqəddəs kitabın bu ayəsinə isnad etməklə güclü mübaliğə yarada
bilmişdir: “Şübhəsiz ki, ayələrimizi yalan sayanlara və onlara təkəbbürlüklə
yanaşanlara göyün qapıları açılmayacaq və dəvə iynənin gözündən keçməyincə onlar
Cənnətə girməyəcəklər. Biz günahkarları belə cəzalandırırıq” Əraf surəsi, 40-cı ayə).
Şairi deyir ki, mənim dərdlərimi dəvənin başına qoysalar, ağırlığa tab gətirməz, o
5
qədər arıqlayar, nazilər və iynənin gözündən keçər və onda da cəhənnəm əzabına
düçar olanlar xilas edilərlər.
Summary
The Koran Motives in M. Fuzuli’s Ghazals
A. Mammadov,
B.
Ph.D. of Pedagogical Sciences
There are some beyts in Fuzuli’s ghazals that take their origin from “Korani-
Karim”. Some of such examples are given in this article. Fuzuli’s creative work is
studied with the help of the appropriate ayats from the Holy Book.
Ədəbiyyat
1.
“Qurani-Kərim”. (Ziya Bünyadovun tərcüməsi)
2.
Babayev Yaqub. Təriqət ədəbiyyatı: sufilik və hürufilik. Bakı – Nurlan,
2007-ci il
3.
Ərəb və fars sözləri lüğəti. Bakı - Azərbaycan SSR Elmlər
Akademiyasının nəşriyyatı, 1967-ci il
4.
Məhəmməd Füzuli. Seçilmiş əsərləri. Bakı – Azərbaycan Dövlət
Nəşriyyatı, 1958-ci il
5.
Məhəmməd Füzuli. Seçilmiş əsərləri. Bakı – Yazıçı, 1984-cü il
6
FORMA 2. Konfransda iştirak üçün bildiriş
Soyadı,
adı,
atasının
adı
Məmmədov Akif Güləli oğlu
İş yeri
Bakı
Slavyan
Universiteti.
Müasir
Azərbaycan
dili
kafedrası
Elmi
dərəcəsi
və adı
Fəlsəfə doktoru, dosent
Telefon
055 792 99 85
E-mail
ünvanı
akif.mamedov.1953@mail.ru
Məqalənin
adı
M.Füzulinin qəzəllərində
Quran motivləri
Açar
sözlər
Quran, qəzəl, ayə, klassik
ədəbiyyat, simvol
Məqalə
(əlavə
olunur)
Əlavə olunur
Dostları ilə paylaş: |