Məmmədov Mahil İsa oğlu
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
5 çıxması) əvvəl yarandı. İnsanlar nəsildən-nəsilə öz təcrübəsini zənginləşdirərək çox əsrlər ərzində hesab əməllərini öyrəndilər. Hesab, və ya daha geniş - hesablamalar, müxtəlif formalarda həyata keçirilmiş ola bilər: şifahi, yazılı və instrumental hesab mövcuddur. İnstrumental hesabın vasitələri müxtəlif vaxtlarda müxtəlif imkanlara malik idi və müxtəlif cür adlanırdı. Bəşəriyyətin son generasiyasının təxmini yaşı — 3-4 milyon ildir. Məhz o qədər il əvvəl insan ayaqları üzərinə qalxdı və özlərinin istehsal etdikləri alətləri istifadə etməyə başladı. Ancaq, hesab əməllərini icra etmək qabiliyyəti daha sonra 40-50 min il əvvəl əmələ gəldi (son paleolit). Bu mərhələ müasir insanın (kromonyon) yaranmasına (meydana çıxmasına) uyğundur. Təxmin etmək olar ki, insanın barmaqları onun birinci hesab qurğusu idi. Barmaqlar çox gözəl hesablayıcı alət hesab olnurdu. Onların köməyiylə 5-ə qədər hesab etmək mümkün idi, əgər iki əl istifadə edilsə 10-a qədər, ayaqlarla birlikdə 20-ə qədər hesab etmək olutdu. Bu isə insanların ehtiyaclarının əksəriyyəti üçün praktik olaraq çatırdı. Sonra daşların yerini dəyişdirməsiylə hesab yarandı, təsbehlərin köməyi ilə hesab… Bu insanın hesab qabiliyyətlərində əhəmiyyətli sıçrayış idi — rəqəmin ədəddən ayrılmasının başlanğıcı idi Qədimdə instrumental hesabın daha bir növü istifadə edilirdi - kərtiklərlə (nişanlar) taxta çubuqların köməyi ilə. Orta əsrlərdə nişanlardan hesab və vergilərin yığılması üçün istifadə edirdilər. Nişan iki uzununa hissəyə kəsilirdi, biri kəndliylə qalırdı, başqa - vergilərin yığıcısında. Hər iki hissədə kərtiklər görə və verginin ödənişinin hesabı aparılırdı, hansı ki, nişanın hissələrinin qatlamasıyla (cəmləməsiylə) yoxlayırdılar. Məsələn İngiltərədə bu üsul XVII yüzilliyin sonuna kimi mövcud idi.
Həmçinin iplərdə kiçik düyünlər tətbiq edilirdi. Onlarda bağlanmış kiçik düyünlərlə rəngli iplərin sistemi "topa" adlanırdı. Çinlilər, hindlilər, perulular ipin kiçik düyünlərilə sayların təqdim etməsi və hesabı aparılması üçün istifadə edirdilər. Amerika hindliləri onları “KUİRU” adlandırırdılar, avropalılar Cənubi Amerikaya müdaxilə edənə qədər Peru şəhərlərində şəhər xəzinədarı “KUİRU KOMOUOKUNA” adlanırdı, yəni kiçik düyünlərin məmuru. Ticarətin arması ilə əlaqədar kiçik düyünlü iplər, nişanlar artıq hesablamların ehtiyacını təmin edə bilmirdi. Hesab üçün qurğuların inkişafı o zaman yavaş-yavaş gedirdi. Buna səbəb aşağıdakılar idi: 1)hesabın inkişafına əhəmiyyətli ehtiyaca yox idi; 2)insanlarının arasında əlaqə olmadığına görə təcrübə mübadiləsi praktik olaraq olmurdu və yeni ixtiralar çox gec yayılırdı; 3)insanın beyini kifayət qədər ölçüdə abstrakt düşüncəyə uyğunlaşmış deyildi. Təxminən 3000 il əvvəl (V əsr bizim eradan əvvəl), hesab üçün Misirdə ilk hesab alətlərindən-abakdan (abakus) istifadə etməyə başladılar və beləliklə hesablama texnikanın inkişafı başlandı. Abak gəlişi ilə mexanikayaqədərki dövr başlanır. Abak sözünün mənşəyi təyin edilməmişdir. Alimlərin əksəriyyəti hesab edir ki, "Abak" semit kökündən olub toz qatıyla örtülmüş lövhəciyi bildirir. Misir abakı haqqında ilkin informasiya Heradota aiddir. B.e.ə. IV əsrdə. Pifaqor şagirdlərin abakın işinin qaydalarını öyrətməyi məqsədəuyğun hesab edirdi. Bizə birinci çatmış yunan güldanında abakın şəkili b.e.ə. III əsrə aiddir.
Qədim yunan abakı (Egey dənizində Salamin adasında downloaded from KitabYurdu.org 7 tapıldığı üçün "Salaman lövhəsi"də adlanır) dəniz gilindən düzəldilmiş lövhəcik təşkil edirdi. Lövhə üzərində olan yarıqlarda (cığırlarda) daşlar yerləşdirilirdi (latınça “daşlar”- “calculos” adlandırılırdı, buradan da “kalkulyator”, “kalkul- yasiya” sözləri meydana gəlmişdir). Bu aralıqlarda olan daşların sayı onluq say sisteminin ədələrinə uyğun olaraq 0- 9 arasında dəyişirdi. Ədədlərin toplanması zamanı uyğun mərtəbəyə bir daş əlavə edilir, daşların sayı 9-u keçdikdə həmin aralıqdan əvvəlki aralığa bir daş əlavə edilir və cari aralıqdakı daşlar götürülürdü. Beləliklə, sadə şəkildə hesablama prosesi yerinə yetirilirdi. b.e.ə. V əsrdə abak Yunanıstanda və Misirdə geniş yayılməşdır. Qədim Romada Abak CALCULI və ya ABACULI adlanırdı və tuncdan, daşdan, fil sümüyündən və ya rəngli şüşədən hazırlanırdı. CALCULUS sözü "çınqıl", "çaydaşı" mənasını bildirir. Bizim eramızın VI əsrində Çində abakın yeni variantı suan- pan yaradıldı. Bu barədə informasiya Syu y Yuenin “Şuşu tcizii” adlı kitabında verilmişdir. Bu qurğunu 12-ci əsrdə yaradılmış indiki “çötkə”nin ulu əcdadı hesab etmək olar. “Çötkə” Rusiyaya, bəzi mənbələrə görə, 14-cü əsrdə, digər mənbələrə görə isə 17-18-ci əsrlərin qovşağında tacirlər tərəfindən gətirilmişdir. “Soroban” adlı ədədi informasiya emalı qurğusu 1400-cü ildə Yaponiyada yaradılmışdır. Buna abak da deyilir. “Soroban” orta əsrlərdə Çindən Yaponiyaya gətirilmiş “Suanpan” əsasında düzəldilmiş qurğudur. “Soroban” ən müasir kompüterlərlə təchiz edilmiş Yaponiyada bugün də istifadə edilir. 1500-cü ildə Leonardo da Vinçi Yapon abakının modifikasiyası olan
cəmləyici qurğu düzəltmişdir. 10 dişli çarxlardan qurulmuş bu qurğu 13 mərtəbəli ədədləri cəmləyə bilirdi. 1617-ci ildə Neper hesab əməllərinin icrasını asanlaşdıran riyazi tirlər yığımı ixtira etmişdir. Tirlərin üzərində 0-dan 9-dək rəqəmlər və bunların hasilləri olan ədədlər yazılmışdır. Vurma əməlini icra etdikdə, üzərində uyğun rəqəmlər yazılmış tirlər yanaşı elə düzülür ki, tirlərin yan üzlərində nəticə görünür. Bu qurğu ilə bölmə və kvadrat kökalma əməllərini icra etmək mümkün idi. 1622-ci ildə ingilis həvəskar-riyaziyyatçısı Uilyam Otred ədədi informasi-ya¬nın emalı üçün dairəvi loqarifm xətkeşi yaratdı. Bunun sadəliyinə baxmayaraq mürəkkəb hesablamalar aparmağa imkan verirdi. Şikkard 1623-cü ildə cəmləyici maşın yaratmışdır. Bu, 6 mərtəbəli ədədlər üzərində 4 hesab əməlini yerinə-yetirirdi. 1643 ildə Blez Paskal tərəfindən inkişaf etdirilən və klavişlərlə daxil edilən ədədlər üzərində toplama və çıxma əməllərini yerinə yetirən dişli mexanizmli ilk hesab maşını kompüterin atası kimi qiymətləndirilir. Bir müddət sonra Alman riyaziyyatçısı V.Vilhelm bu maşına vurma və bölmə əməliyyatlarını apara bilmək qabiliyyətini əlavə etdi. Bu inkişaf ilk addım olmaqdan uzağa gedə bilməmişdir. 1820-ci ildə Çarlz Xavier Tomas toplama, çıxma, vurma, bölmə əməliyyatlarını edə bilən ilk kommersiya mexaniki hesab maşınını yaratdı. Çarlz Babbic fərq maşını adını verdiyi avtomatik mexaniki hesab maşınının kiçik bir modelini 1832-ci ildə həyata keçirib, 1833-cü ildə buxarla işləyən tam avtomatik modelini yaratmışdır. Herman Hollerit 1890-ci ildə deşik-deşik kart sistemi ilə işləyən kompüteri yaratmışdır. Bu dəlikli kartları yaddaş anbarı kimi istifadə etmək, həmçinin kompüterə proqramlar və verilənləri daxil etmək üçün istifadə edilirdi. Beləliklə əməliyyat sürəti olduqca artmış və xətalar da azalmışdır. Hovvard Hathavvay Aikenin rəhbərlik etdiyi bir qrup 1937- ci ildə Mark-1 adı verilən ilk avtomatik rəqəmli kompüteri ya- ratmağı bacardı. Elektromexaniki rele ilə işləyən bu kompüter downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|