9
dörd hesab əməlini yerinə yetirməklə yanaşı, alqoritm və tri-
qonometriya funksiyalarını həll edən xüsusi (alt) proqramları var
idi. Bu kompüter da deşikli kart sistemi ilə çalışırdı. Mark-1,
Aikenin rəhbərliyində hazırlanan və yaradılan kompüter serial-
larının ilki oldu. Bu kompüterlə bugünkü mənada kompüter
dövrü başlamışdır.
Kompüterlərin əsas iş prinsipləri XX əsrin 40-cı illərində
Amerika alimləri Con Fon Neyman, Q.Qoldsteyn və A.Beris
tərəfindən işlənmişdir. Həmin prinsiplər 1946-cı ildə ABŞ-ın
Pensilvaniya ştatında Con Mokli və Presper Ekkertin rəhbərliyi
altında ENIAC (Electronic Numerical Integrator and Computer)
adlı universal kompüterin yaradılması ilə həyata keçirilmişdir.
Məhz həmin tarix kompüterlərin yaranma tarixi hesab olunur.
Lakin, qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra ədəbiyyatlarda ilk
kompüterin 1943-cü ildə məhşur alim Allan Turinqin rəhbərliyi
altında Böyük Britaniyada yaradıldığı və ikinci dünya
müharibəsində alman məxfi məlumatlarının “oxunması” üçün
istifadə edilən «Collos» kompüterinin olması iddia olunur. Lakin
əksər alimlər «Collos» kompüterinin texniki imkanlarının zəif
olması səbəbindən onu yalnız kompüter yaradılmasında atılan
önəmli addımlardan biri hesab edərək, “kompüter erasının”
məhz ENIAC kompüterilə başlandığını qəbul edirlər.
Kompüterlər sürətli təkamül yolu keçmişlər və bu gün də
təkmilləşməkdə davam etməkdədirlər. Kompüterlərin təkamülü
beş mərhələ ilə xarakterizə olunur:
I nəsil. ENIAC kompüterinin yaradılması ilə başlayır və
1946-1955-ci (1950-1960) illəri əhatə edir. Birinci nəsil
kompüterlərin element bazası çoxsaylı elektron lampalardan
təşkil olunmuşdur. Bu kompüterlər elmi-texniki məsələlərin
həlli üçün istifadə olunurdu. Çox baha olduğundan əsasən hərbi-
sənaye kompleksində və bəzi dövlət təşkilatlarında istifadə
olunurdu. Bu kompüterlər çox böyük həndəsi ölçülərə və
tonlarla ağır kütləyə malik idi. Elektron lampalar böyuk həcmli
elektrik enerjisi sərf edirdi və tez qızırdı. Buna görə də əlavə
soyutma sistemindən istifadə olunurdu. Məsələn, ENIAC
kompüterində 178468 elektron lampa, 7200 kristallik diod, 4100
10
maqnit elementləri istifadə olunmuşdur və o, 30 ton ağırlığında
olub, 200 kvadrat metr sahəni tuturdu, 150 Kvt elektrik enerjisi
sərf edirdi.
Birinci nəsil kompüterlər yalnız saniyədə 10-20 min
əməliyyat yerinə yetirə bilirdi. Belə ki, adicə loqarifmik və
triqonometrik funksiyaların hesablanması üçün bir dəqiqədən
artıq vaxt tələb olunurdu. Əməliyyatlar yalnız ardıcıl – bir
əməliyyat qurtardıqdan sonra digər əməliyyat yerinə yetirilirdi.
Elektron lampaların istismar müddəti qısa olduğundan
kompüterlər texniki cəhətdən də etibarlı deyildi. Kompüterlərin
operativ yaddaşı zəif olub, 512-2048 bayt 2 təşkil edirdi.
Operativ yaddaş qurğusu olaraq ilk vaxtlar civə doldurulmuş
kicik diametrli borulardan, sonra isə ferromaqnitlərdən istifadə
olunmuşdur. Birinci nəsil kompüterlər üçün proqramlar konkret
kompüter üçün unikal olan “maşın dilində” tərtib edilirdi. Bu
proqramlar həddən artıq mürəkkəb olub, onları yazmaq üçün
proqramlaşdırıcıdan kompüterin arxitekturasını dəqiq bilməyi
tələb edirdi. Proqramın daxil olunması və yerinə yetirilməsi
idarəetmə blokunun açarları vasitəsilə həyata keçirilirdi. Bu
proses mürəkkəb olduğundan və proqramda meydana çıxan
səhvlərin aradan qaldırılması zərurəti proqramın daxil edilməsi
və yerinə yetirilməsi prosesinin proqramlaşdırıcı tərəfindən
yerinə yetirilməsini tələb edirdi. Bu nöqsanlara baxmayaraq
birinci nəsil kompüterlər o dövr üçün elmi-texniki tərəqqinin ən
böyük nailiyyəti hesab olunur və mürəkkəb, əvvəllər həlli
mümkünsüz hesab edilən elmi, mühəndis məsələləri həll etdi.
Bunun nəticəsində bir sıra elm və sənaye sahələrində
fundamental nəticələr əldə olundu. Xüsusilə, atom fizikası və
energetikası, riyaziyyat, astronomiya və hərbi-sənaye kompleksi
sürətlə inkişaf etməyə başladı. Qərb dünyası ilə müqayisədə
kecmiş SSRİ-də, o cümlədən Azərbaycanda kompüterlər bir
qədər gec, keçən əsrin 50-ci illərinin əvvəllərindən başlayaraq
istifadə edilmişdir. Sovet sənayesi MESM ((Малая Электрон-
ная Счетная Машина) 1950-ci ildə S.A. Lebedevin rəhbərliyi
altında Ukrayna Elmlər Akademiyasının Elektrotexnika
İnstitutunda hazırlanmışdır və SSRİ-də yaradılan ilk komputer
downloaded from KitabYurdu.org
11
hesab edilir), BESM, Strela, M-1, M-2, M-3, Minsk-1, M-20,
Ural-1, Razdan və s. birinci nəsil kompüterlər istehsal etmişdir.
II nəsil. Bu mərhələ 1955-1967 –ci illəri əhatə edir. İkinci
nəsil kompüterlər element bazası əsasən yarımkeçiricilərdən
(tranzistorlardan) ibarət olan kompüterlərdir. Bu kompüterlərdə
elektron lampaları Bell Laboratories (ABŞ) firmasında Nobel
mükafatı laureatları Uilyam Şokli, Uolter Bratteyn və Con
Bardin tərəfindən yaradılmış tranzistorlar əvəz etdi.Tranzistorlar
kiçik ölçüyə malik olub, daha davamlı, elektrik enerjisinə az
tələbkar idi və təqribən 40 ədəd elektron lampanı əvəz edə
bilirdi. Bunun nəticəsində kompüterlərin həcmi və kütləsi
dəfələrlə kiçildi, elektrik enerjisinə tələbat azaldı, maya və
istismar dəyəri ucuzlaşdı. Eyni zamanda məhsuldarlığı,
funksional imkanları, etibarlığı on dəfələrlə yüksəldi. Məsələn,
Mark-1 adlı birinci nəsil kompüter m175,2 × ölçüyə malik olub,
maya dəyəri 500 min dollar idisə, PDP-1 ikinci nəsil kompüteri
artıq məişət soyuducusu həcmində olub 20 min dollara satılırdı.
İkinci nəsil kompüterlərdə displeylərdən istifadə edilməyə
başlandı. Bu informasiyanın etibarlı qorunmasını təmin etməklə,
informasiyanın daxil və xaric olunmasını xeyli asanlaşdırdı.
Operativ yaddaşın həcmi artaraq minimum 32 kbayt1 oldu.
İkinci nəsil kompüterlər üçün xüsusi sistem proqram təminatı, o
cümlədən informasiyanın paket emalı sistemləri, sonralar
əməliyyat sistemləri yaradıldı. Kompüterin arxitekturasından
asılı olmayan yüksək səviyyəli alqoritmik dillərin (Fact,
MathMatic, Algol, Fortran, Kobol və s.) yaranması və onlar üçün
müvafiq kompilyatorun və standart altproqramlar kitabxanasının
yaradılması ilə proqramlaşdırılma olduqca asanlaşdı və həll
olunan məsələlərin əhatə dairəsi genişləndi. Kompüterlərin
ucuzlaşması və proqram təminatının inkişafı onların tətbiq
sahəsini xeyli genişləndirdi. Kompüterlər artıq elmi-texniki
hesablamalar aparmaqla yanaşı maliyyəiqtisadi, istehsal-
texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılması üçün tətbiq edilməyə
başlandı. Artıq onlar daha çox biznes müəssisələrində, təhsil və
layihələndirmə mərkəzlərində geniş istifadə olundu. Azad
kompüter bazarı formalaşdı, kompüter istehsalı sürətlə artdı. Bir
12
sıra böyük firmalar, məsələn, IBM, CDC, DEC və s. kompüter
istehsalına başladı. Keçmiş SSRİ-də BESM-3,4, Ural-11,14,16,
Minsk-22, M-222, Mir, Nairi ikinci nəsil kompüterlər istehsal
olunmuş və istifadə edilmişdir. Onların məhsuldarlığı saniyədə
50-100 min əməliyyat olmuşdu.
III nəsil. Bu mərhələ 1965-1975-ci illəri əhatə edir. Üçüncü
nəsil kompüterlərin element bazalarını inteqral sxemlər və ya
mikrosxemlər təşkil edir. İlk mikrosxemlər 1958-ci ildə Cek
Kilbi və Robert Noys tərəfindən yaradılmışdır. Mikrosxemlər
təqribən 10 мм2 ölçüyə malik olub, on min tranzistoru əvəz
etməyə qadirdir. Bu isə kompüterlərin sürətlə miniatürləşməsini
və ucuzlaşmasını təmin etdi. Bununla yanaşı üçüncü nəsil
kompüterlərin
məhsuldarlığı
k
əskin
yüksəldi.
Artıq
kompüterlərdə 100 kilobaytlarla ölçülən operativ yaddaşlar
tətbiq olunurdu, onlar saniyədə 10 milyon əməliyyat yerinə
yetirə bilirdi. Miniatürləşmə ilə paralel olaraq kompüterlərin
arxitekturasında köklü dəyişiklik baş verdi. Xarici yaddaş
qurğusu olaraq maqnit disklərindən və diski oxuyan
qurğulardandiskovodlardan istifadə edildi. Bir sıra xüsusi
təyinatlı kompüterlər məsələn, kosmik raketlərdə, aviasiyada və
gəmilərdə istifadə edilən bortkompüterlər meydana gəldi.
Bununla yanaşı az - təqribən 4 kilovat enerji sərf edən mini
kompüterlərin istehsalına başlandı. Məsələn, ABŞ-da RDR,
VAX mini kompüterləri və SSRİ-də isə onların analoqu olan
CM-1/2/3/4/1420 və s. istehsal olundu. Mini kompüterlər
sənayedə texnoloji proseslərin idarə edilməsində, informasiya
banklarının yaradılmasnda və informasiyanın idarə edilməsində
geniş istifadə olunurdu. Üçüncü nəsil kompüterlər seriya
şəklində istehsal olunurdu. ABŞ-da İBM 360, SSRİ və Şərqi
Avropanın keçmiş sosialist ölkələrində EC seriyalı kompüterlər
istehsal olunurdu. Üçüncü nəsil kompüterlərdə ilk dəfə olaraq
multiproqram rejimi tətbiq olundu. Bu rejim paralel olaraq bir
neçə istifadəçinin proqramının yerinə yetirilməsini təmin etdi.
IV nəsil. Bu mərhələ böyük inteqral sxemlərin kompüter
istehsalında tətbiqi ilə 1974-1976 –cı ildən başlamışdır. Böyük
inteqral sxemlər bir kristal üzərində minlərlə tranzistor və digər
downloaded from KitabYurdu.org