29
quruluşu nəzərə alınmırdı. Həmçinin bu cür arxitektura anlayışı
qurğuların tərkibini, prosessor registrlərinin sayını, yaddaş
tutumunu, həqiqi ədədlərin emalı üçün xüsusi blokun mövcud
olub olmamasını, mərkəzi prosessorun takt tezliyini və s. nəzərə
almırdı.
Müasir anlamda isə “Kompüterin arxitekturası” dedikdə,
aparat-proqram vasitələrinin ümumi prinsipləri və məsələlərin
həlli üçün onların funksional imkanlarını təyin edən
xarakteristikaları
başa
düşülür.
Müasir
kompüterlərin
arxitekturası və arxitekturanın əsas komponentləri şəkil 1.7.1.-
də verilmişdir.
Müasir kompüterlərin arxitekturasının komponentlərinin
qısaca olaraq təyinatı və mahiyyətini nəzərdən keçirək:
Aparat vasitələri:
kompüterin strukturu - kompüterin əsas qurğuları, onların
təyinatı, iş prinsipləri, aralarındakı qarşılıqlı əlaqələr. əlaqə-
ləndirmə üsulları və s. nəzərdə tutulur;
yaddaşın təşkili - kompüterin yaddaş qurğuları, onların növ-
ləri, təyinatı, iş prinsipi və istifadəsi qaydalarını nəzərdə
tutur;
Şəkil 1.7.1. Kompüter arxitekturasının əsas
komponentləri
30
giriş-çıxışın təşkili - kompüterlərin əsas vəzifəsi informasi-
yanın emal edilməsi və onun istifadəçi üçün yararlı
vəziyyətə gətirilməsidir. Bu səbəbdən də istənilən kompüter
emal olunacaq informasiyanın daxil edilməsi və alınan
nəticələrin çıxışa verilməsi qurğuları ilə təmin olunmalıdır.
Bu komponent məhz həmin qurğular, onların təyinatı,
işləmə qaydaları və onlardan istifadənin əsas prinsiplərini
əhatə edir;
idarəetmə prinsipləri - kompüterin bütövlükdə sistem kimi
idarə olunmasını, eləcə də onun komponentlərinin idarə
edilməsinin əsalarını nəzərdə tutur.
Proqram təminatı:
əməliyyat sistemi - sistem proqramlarına aid olub kompü-
terin işini təmin edən proqramlar kompleksidir. Əməliyyat
sistemləri kompüterin konfiqurasiyasının idarə edilməsi;
proseslər, axımlar və tapşırıqların idarə edilməsi; yaddaşın
idarə edilməsi; giriş-çıxış alt sisteminin idarə olunması;
xarici yaddaşın idarə olunması; fayl sisteminin idarə
edilməsi;
şəbəkələrin
dəstəklənməsi;
informasiya
təhlükəsizliyinin təmin olunması və s. funksiyaların yerinə
yetirilməsini əhatə edir;
tətbiqi proqram təminatı- müxtəlif yönümlü məsələlərin
həlli üçün yaradılmış proqramlar, onların təyinatı, iş
prinsipləri və istifadəsi qaydalarını nəzərdə tutur;
proqramlaşdirma dilləri - hazırkı dövrdə müxtəlif təyinatlı
və yönümlü məsələlərin həlli üçün tətbiqi proqramların
mövcud olmasına baxmayaraq, bir çox hallarda istifadəçinin
özü tərəfindən yeni proqramların tərtibi tələbatı meydana
çıxır. Proqramlaşdırma dilləri məhz bu tələbatların
ödənilməsi üçün istifadə olunan “alətləri”-proqramlaşdırma
dilləri, onların əsas imkanları, istifadə qaydalarını əhatə
edir.
İndiki nəsilin bəzi nümayəndələrini çıxmaqla keçmiş və
indiki kompüterlərin arxitekturasında məşhur amerika alimi Con
fon Neyman tərəfüıdən 40-cı illərdə təklif edilən prinsiplər əsas
downloaded from KitabYurdu.org
31
götürülür. Başqa sözlə desək, kompüterlər hələ ki, Neyman
arxitekturası ilə qurulur.
Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır:
1.Kompüter proqramla idarə olunan avtomatdır, yəni
kompüterin işləməsi üçün proqram lazımdır. Proqram bir
tərəfdən kompüterin işini idarə edir, digər tərəfdən isə qoyulmuş
məsələni həll edir.
2. Kompüter ardıcıl ünvanlanan vahid yaddaşa malik
olmalıdır. Yaddaş birölçülü və xəttidir, yəni sözlər vektoru
şəklindədir. Həmin yaddaşda müəyyən üsulla kodlaşdırılan həm
proqram, həm də verilənlər saxlanılır.
3. Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heç bir fərq
yoxdur, yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar
üzərində əməliyyatlar aparıla bilər.
4. Verilənlənrin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox,
proqram səviyyəsində aparılır. Məsələn, maşın sözündəki bitlər
yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram
müəyyənləşdirir.
Kompüter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman
arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və kompüterə qoyulan
tələblərin
böyük
hissəsi
proqram
vasitələrinə
istiqamətləndirilmişdir. Aparat vasitələri ilə proqram vasitələri
arasında qarşılıqlı əlaqələrin yeni səviyyədə təşkili şəkil 1.7.2. -
də göstərilən kompüterin ümumiləşdirilmiş məntiqi strukturuna
gətirib çıxartdı.
Kompüterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq müxtəlif
sinif kompüterlərdə müxtəlif quruluşda reallaşdırılır. Neyman
arxitekturalı hər bir kompüter iki hissədən-mərkəzi və periferiya
(xarici) - ibarət olur. Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan
(HMQ), idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş
qurğusundan (DYQ) ibarətdir. Müasir kompüterlərdə HMQ və
İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir. Periferiya
hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ), daxiletmə-xaricetmə
qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir. Köhnə
kompüterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi
sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi. Bu isə
32
periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəçilərin
tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi. Müasir
kompüterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem
interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir. Bu
isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə
imkan verir.
Şəkil 1.7.2. Kompüterin ümumiləşdirilmiş məntiqi
strukturu
downloaded from KitabYurdu.org