MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

194

 

Cədvəldən göründüyü kimi 1930-41-ci illər ərzində Xəzərin səviyyəsi 173 sm düşmüşdür, bu vaxt ərzində 

dənizə çay axınları azalmış, su səthindən buxarlanma isə artmışdır. Səviyyənin 1978-95-ci illərdə qalxması döv-

ründə çay axınlarının miqdarı 308,8 km

3

-ə çatmış, dəniz səthinə düşən yağıntı artmış, buxarlanmanın miqdarı 

azalaraq 343,7 km

3

 olmuşdur. 

1978-95-ci illərdə də səviyyənin qalxması su balansının dəyişməsilə bağlıdır. Bu dövrdə çay axımlarının orta 

qiyməti ildə 308,0 km

3

 olmuşdur. 

Daha çox sulu 1979 və 1990-cı illərdə Volqa çayının illik axını müvafiq olaraq 297 və 310 km

3

-ə çatmışdır, 

buxarlanmanın miqdarı isə ildə 5-7 sm azalmışdır. 

1978-ci ildə  səviyyənin qalxmağa başlaması  Xəzər dənizi hövzəsində baş verən iqlim dəyişmələri ilə  sıxı 

bağlıdır. Xəzərin akvatoriyası və su toplama hövzəsində temperaturun, yağıntının, buludluluğun artması, külə-

yin isə zəifləməsi, nəticədə eyni zamanda buxarlanmanın azalması müşahidə olunmuşdur. Bu prosesin inkişafı 

dənizin müsbət Su balansını yaradır, ilərzində Xəzərə 50 km

3

-dən  artıq su daxil olur və səviyyə qalxır.  

  

Cədvəl 10.4. 

Xəzər dənizinin su balansının çoxillik orta göstəriciləri 

    

 

Dövrlər  

S

əviyy

ənin d

əyi

şm

ə-

si, sm 

Çay axınları, km

3

 

Çıxar hissə 

Çay ax

ınlar

ı, 

km

3

 

Ye

ralt

ı ax

ınla

r, 

km

3

 

S

əth

ə dü

şə

n ya-

ğı

nt

ı, km

3

 

Buxarlanma 

km

3

 

Qara-Ba

ğaz-

Qola ax

ın, k

m

3 

1900-1929 -21  332,4  4 

69,8  389,4  21,8 

1930-1941 -173 268,6  4 

72,9  394,8  12,4 

1942-1969 -27  285,4  4 

74,1  356,3  10,6 

1970-1977 -65  240,5  4 

87,6  374,9  7,1 

1978-1996 -222 308,8  4 

86,1  343,7  10,0 

1900-1996 -64  299,5  4 

78,1  376,0  12,4 

 

R.M.Məmmədov (2001) uzun illər apardığı müşahidələrə və su balansı hədlərini hesablama yolu ilə əldə et-

diyi səviyyə dəyişgənlikləri əyrilərinə əsaslanaraq Xəzər dənizi səviyyəsinin dəyişməsinin əsas səbəbi (85-90%) 

hidroiqlim amili olduğunu sübut edir.  

1978-1995-ci illər ərzində bütün Xəzər dənizi boyu səviyyənin qalxması nəticəsində 12,5 min km ərazi su 

altında qalmışdır. Bu dövrdə Azərbaycan respublikasında 48450 ha ərazi su basmaya məruz qalmış, iqtisadi-

sosial obyektlərə bilavasitə dəyən ziyan 2 mlrd. ABŞ dolları məbləğində olmuşdur. 

Gələcəkdə  dənizin səviyyəsi  əlavə olaraq 150 sm qalxsa 130000 ha ərazinin su altında qalması ehtimal 

olunur. (M.B. Məhsimov, R.M.Məmmədov, Ə.S.Əliyev, 1999). 

Müəllif (Məmmədov, 2001) Xəzər dənizi səviyyəsinin qalxması ilə əlaqədar problemin həllinə iki mərhələli 

konsepsiya ilə yanaşır. Birinci mərhələ səviyyənin – 25,0 m-ə qalxa biləcəyi halla əlaqədar subasan əraziləri qo-

---

 

195

rumaq üçün sahil bərkitmə işlərinin aparılmasıdır. İkinci mərhələ isə səviyyə – 25 m-i keçdikdə, xəzərətrafı öl-

kələrin razılığı və birgə iştirakı ilə Xəzər dənizi səviyyəsinin tənzimlənməsidir. 

 

10.6.4. Xəzərin neft və neft məhsullarilə çirklənməsi 

Bu bölmə M.Ə.Salmanovun (1999) tədqiqatlarına əsaslanaraq yazılmışdır. 

Xəzərin neftlə çirklənməsi problemi özünün qədimliyi, fauna-floraya, suyun fiziki – kimyəvi xassələrinə, də-

niz dibi çöküntülərə çoxtərəfli təsirinə görə başlıca yeri tutur. 

Hazırda demək olar ki, Xəzərin bütün akvatoriyası və ora axan bütün çaylar neftlə çirklənməyə məruz qal-

mışdır. 1950-60-cı illərdə neftlə çirklənmə yalnız dəniz neft yataqları akvatoriyası və neft emalı müəssisələrinin 

çirkab suları tökülən zonaya xas idisə, 1980-cı illərdə belə çirklənmə dənizin hər yerində yayılmışdır. 

Məlum mənbələrə  əsaslanan hesablamalara görə  Xəzər –xvalın epoxasının neft kəşfindən bəri dənizə 2,5 

milyon ton xam neft axmışdır. Yalnız 1969-cu ildə neftdaşıyan tankerlərin ballastik suyu ilə dənizə 47 min ton, 

gəmilərin suyundan isə 7 min ton neft axıdılıb. Dənizdə olduqca çoxlu qəza hadisələri baş verir, onlardan ikisini 

göstərək: 60-cı illərdə Xəzərin Orta və Cənub şelfində qəza nəticəsində dənizə 4000 ton, aylarla mənbədən sön-

məyən yanğın, fəaliyyətdə olan qrifonlardan 20 min ton qaz-neft kondensatı axmışdır. 1983-cü ildə Oqurçinsk 

adasının cənub-qərbində 200 m dərinliyində qruntda – 1 kq lildə 1,43 q, 1995-ci ildə Cənubi və Orta Xəzərin 

sərhədində qruntda 270 m dərinlikdə 1 kq lildə 0,86 q konsentrasiyalı neftin olması qeydə alınmışdır. Bakı bux-

tasında 5-7 m-dən çöküntülərin ətəyinə qədər qrunt neft məhsulları ilə doymuşdur. 

Digər çirkləndiricilərdən fərqli olaraq neft digər sahələrə asan keçir, nisbətən «uzunömürlüdür», çoxşəkilli-

dir. 1 kq neftin tam minerallaşması üçün 400 litr dəniz suyunda olan oksigen sərf olunur (Salmanov, 1999). 

Neft məhsulları ilə çirklənmənin səciyyəvi əlamətləri mənbəyinin çoxluğu, ətraf mühitin demək olar ki, bü-

tün komponentlərini çirkləndirməsi, böyük akvatoriyada səpələnməsi, dib çöküntülərində toplanması və s. –dir. 

Neftin həll olan və ağır komponentləri – fraksiyaları su kütləsində digər toksikantları, o cümlədən toksik metal-

ları adsorbsiya edir, onların miqrasiyasına səbəb olur. Onlar suyun keyfiyyətini pisləşdirir, oksigen rejiminə 

mənfi təsir göstərir, suyun üst qatlarının atmosferlə balanslaşdırılmış əlaqəsini pozur və s.  

Neftlə çirklənmə Cənubi Xəzərin qərb şelfində mühit şəraitini kökündən dəyişmişdir. Bakı – Abşeron arxipe-

laqının adalarının akvatoriyalarında 1961-ci ildən 1976-cı ilə kimi 15 il ərzində fitoplanktonun fotosintezinin il-

kin məhsulu 50 dəfə azalmışdır, Şimali Abşerondan Kür çayının mənsəbinə qədər, geniş Krasnovodsk körfəzin-

də, Çeleken yarımadasında fitobentos məhv edilmişdir. Neftlə çirklənmiş sahələr də demək olar ki, zoobentos-

dan məhrum olmuşdur. Bu sahələrin dib çöküntülərində anaerob proseslər dominantlıq edir. 

Neft və onun derevatları kükürd, azot, oksigen və digər birləşmələrin maddələri ilə karbohidrogenlərin mü-

rəkkəb təbii qarışıqlar  əmələ  gətirir. Neftin tərkibində göstərilən karbohidrogen qruplarından birinin üstünlük 

təşkil etməsindən asılı olaraq onlar metanlı, metanlı-naftenli, naftenli, aromatik və s. birləşmələrə bölünür. Nef-

tin tərkibində 250-yə yaxın yalnız fərdi sulfid birləşmələri təyin olunmuşdur, onlar ağır yüksək qaynayan fraksi-

yaların tərkibinə daxildir. Xam neftin tərkibinə  həmçinin turşular, efirlər, ketonlar, fenollar, müxtəlif metallar 

daxil olur. Neftin kimyəvi tərkibi hələ indiyə kimi tam məlum olmasına baxmayaraq hazırda 400-dən artıq fərdi 

karbohidrogenlər müəyyən edilmişdir. Neftin yuxarıda sadalanan komponent-birləşmələrindən aydın olur ki, o, 

su hövzəsi şəraitində, o cümlədən Xəzərdə çoxtərəfli təsir göstərir. Neftin toksikliyi çoxdan məlumdur və əksə-

rən onun tərkibi, fiziki-kimyəvi xassələri ilə təyin olunur. 

Şimali Xəzərin sularında neft oksidləşdirici bakteriyaların miqdarı orta hesabla 100-1000 kl/ml arasında də-

yişir. Bu bakteriyaların maksimum miqdarı Xəzərin qərb və şimali –şərq, minimum miqdarı isə mərkəzi hissə-

sində müşahidə olunur. Qərb şelfi boyu – Həştərxan körfəzi, Terek, Sulak çaylarının mənsəbləri daxil olmaqla 

Volqa çayından başlayaraq Mahaçqala şəhərinə kimi neft oksidləşdirən bakteriyaların miqdarı 2000 kl/ml-ə ça-

tır. Bu kəmiyyət həmçinin Ural çayının akvatoriyasında, fort-Şevçenko, Manqışlaq yarımadasının dayazlığında, 

Aktau şəhərinin yanında müşahidə olunur. 

Şimali Xəzərin mərkəzi dərinsulu hissəsində, xüsusən Ural şırımının akvatoriyasında neft oksidləşdirən bakteriya-

ların sayı 100 kl/ml-dən artıq olmur, qruntda neftoksidləşdirici bakteriyaların miqdarı çöküntülərin qranulometrik 

strukturu ilə korrelyasiya olunur. Onun maksimum miqdarı (20 min/ q-a qədər) Volqa-Xəzər kanalının qruntunda, 

çayların mənsəb hissələrində qeydə alınmışdır. 

Şimali Xəzərin çirklənməsi əsasən çay axınları və dənizdəki neft yataqları ilə əlaqədardır. 

Dəniz suyu səviyyəsinin qalxması sahildəki neft mədənlərinə məsafəni qısaldır və küləklərin tez-tez əsməsi, 

dalğalar mühafizə  bəndlərini yuyur, sahilyanı neft mədənlərini basır. M.Ə.Salmanovun (1983) tədqiqatlarına 

əsasən  Şimali Xəzərin sularında karbohidrogenlərin konsentrasiyası 0,43-16,0 mq/l arasında dəyişir. Sahənin 

mərkəzi hissəsində karbohidrogenlərin konsentrasiyası orta hesabla 0,11-0,20 mq/l təşkil edir. Bir qayda olaraq 

maksimum göstərici çay sularına və limanların akvatoriyasına xasdır, burada neft məhsullarının miqdarı müva-

fiq olaraq 1,46-2,07 və 9,4-10,3 mq/l təşkil edir. 

Orta Xəzərdə neftoksidləşdiricilərin miqdarı Şimali Abşeronla müqayisədə xeyli azdır və orta hesabla 200-

500 kl/ml təşkil edir. Onların zonal yayılmasında sıx (tez-tez) rast gəlinmə və maksimum miqdar Mahacqala, 

Kaspiysk, «Daq. oqni» və Dərbənd şəhərinin yanındakı akvatoriyalara xasdır, burada miqdar 1000 və daha çox 

---