MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

202

Torpağın hidroloji və energetik funksiyaları arasında birbaşa əlaqə vardır, torpaqda nə qədər çox (müəyyən 

həddə qədər) enerji toplanarsa, onun hidroloji funksiyası da artar. Burada da torpağın humusu müəyyən rola ma-

likdir. Qumlu və torflu torpaqlar istisnalıq təşkil edir.  

Geoloji funksiya bir-birinə əks olan iki proseslə ifadə olunur. Birinci, bu funksiya sayəsində torpaq davamlı 

təbii törəmə kimi alt qatda yerləşən yumşaq dağ süxurlarını istənilən xarakterli (yuyulma, uçqun) dağılmaqdan 

qoruyur. İkinci, torpaq dağıldıqda mexaniki təsirlərin gücü (qravitasiya, külək, xüsusən axar sular) nəticəsində 

aparılan torpaq materialından yeni – delüvial, hətta prolüvial dağ süxurları əmələ gəlir, onlar bir qədər dəyişil-

miş şəkildə torpağın bir çox xassələrini özündə saxlayır. Lakin dağıdıcı proseslər davam etdikdə «qalıq» torpaq 

xassələri də zəifləyir. Torpaq kütləsinin bir hissəsi eroziya (denudasiya) zamanı dəniz və okeanlara çataraq də-

niz çöküntü materialı əmələ gətirir.  

Torpağın qaz-atmosfer funksiyası –mürəkkəb və bir-birinə zidd xarakter daşıyır. Üzvi maddələrin parçalan-

ması zamanı bioloji dövran prosesində torpaq atmosferə karbon qazı (CO

2

) ayırır. O, bitkilər tərəfindən fotosin-

tez üçün sitifadə edilir.  

Əgər atmosfer və torpaq arasında daim hava mübadiləsi getməsəydi, torpaqda oksigenin ehtiyatı cəmi 12-48 

saata, ən zəngin torpaqlarda isə maksimum 100 saata çatardı. Belə yüksək sürətli qarşılıqlı mübadiləyə baxma-

yaraq, torpağın havası bir sıra göstəricilərinə görə atmosfer havasından fərqlənib, tərkibində 10-100 dəfə çox 

karbon qazı və xeyli az miqdarda oksigen saxlayır.  

Torpağın bioloji funksiyası - onun canlı orqanizmlərinin, mezo və mikrofaunasının kəmiyyətcə xarakteristi-

kası ilə səciyyələnir. Mikroorqanizmlər aktinomisetlər (şüalı göbələklər), bakteriyalar, azot bakteriyaları və me-

zofauna (o cümlədən torpaq soxulcanı) miqdarına görə müxtəlif torpaq tipləri bin-birindən kəskin ayrılır. Bütün 

bu canlı orqanizmlər torpaqəmələgəlmə proseslərində, torpağın münbitliyində böyük rol oynayır.  

Biogeokimyəvi funksiya -torpağın üst qatlarında biofil elementlər, o cümlədən mikroelementlərin toplanma-

sına şərait yaradır, torpağın akkumulyasiya rolu olmasaydı, onların çoxu yer qabığında və hidrosferdə «səpələ-

nər» və biologi dövrandan çıxardı. Bu fikri dəfələrlə Vernadski (1967) irəli sürmüşdür. Torpaqda üzvi karbon 

humus formasında konsentrasiya olunur. Biofil element olan azotun miqdarı (ümumi azot) humus kimi torpağın 

aşağı qatlarına doğru azalır. Fosfor mühüm və çox defisit biofil və aqrofil element hesab olunur. O, canlı orqa-

nizmələr –bitki, heyvan, insan tərəfindən çox istifadə edilir, lakin filiz kimi ehtiyatı olduqca azdır. 

Torpağın informasiya funksiyası. Torağın profilində həm müasir, həm də qədim torpaq proseslərinin «dəlil-

lərini» (izlərini) görmək olar. Müasir proseslərə torpağın islanma dərinliyi, rütubətliyi, strukturu, biogenliyi və 

s., qədim proseslərə isə torpağın qalınlığı, humusun ehtiyatı, karbonatlar, gömülmüş horizontlar və s.aiddir. Qə-

dim «dəlillərə» əsasən torpağın tarixini, onun keçdiyi mərhələləri, hazırda şumlanan torpaqların vaxtilə meşə al-

tında olmasını bərpa etmək, yəni, ərazinin qədim landşaftının qanunauyğun paleocoğrafi rekonstruksiyasını ke-

çirmək olar. 

 

11.3. Yer qabığının mineralları və süxurları 

 

Yer qabığı  olduqca  mürəkkəb  kimyəvi  tərkibə  malik  olub  təbiətdə  rast  gəlinən  bütün  kimyəvi  ele-

mentlərə  təsadüf  etmək  olar.Amerika  alimi  Klark  Yer  qabığında  geniş  yayılmış  50 kimyəvi  elementin  or-

ta  miqdarını  göstərmişdir.Litosferdə ən  geniş  yayılan  kimyəvi  elementlər  aşağıdakılardır.(% - lə). 

 

Oksigen-  49,42 

Silisium-  33,0 

Alüminium- 7,13 

Dəmir-3,80 

Kalsium-  1,37 

Natrium-  0,60 

Kalium – 1,36 

Hidrogen-  0,01 

Titan- 0,61 

Karbon-  2,0 

Xlor-  0,02 

Fosfor-  0,08 

Kükürd-  0,08 

Azot-  0,01 

 

Yer  qabığı  kütləsinin  99,95% - ni  25  element, 0,05 % - ni  isə  qalan  elementlər  təşkil  edir.Bu  kimyəvi  

elementlərdən  Yer  qabığını  yaradan  aşağıdakı  minerallar  əmələ  gəlmişdir. 

Minerallar.    Yer  qabığı müxtəlif süxurlardan təşkil olunmuşdur. Hər süxur isə özü mineraldan ibarətdir. 

Bəsit süxurun tərkibinə yalnız hər hansı bir mineral daxil olur. Mürəkkəb  süxur  isə  bir  neçə  müxtəlif  mine-

raldan  ibarətdir. 

Kimyəvi cəhətdən eyni olub tərkibi  dəyişməyən və müəyyən  fiziki  xüsusiyyətlərə malik olan cisimlərə 

mineral deyilir.Mənşəyinə görə minerallar 3 qrupa bölünür: maqmatik, çöküntü və metomorfik. 

Maqmatik  (ilk)  minerallar  maqmada  yüksək  temperatur  və  təzyiq  şəraitində  əmələ  gəlir. 

Çöküntü  süxurların  mineralları  (törəmə)  aşınma  nəticəsində  yaranır. 

Metamorfik  süxurların  mineralları  süxurda  yüksək  temperatur  və  təzyiq  şəraitində  baş verən  fiziki – 

kimyəvi  proseslər  nəticəsində  əmələ  gəlir. 

---

 

203

Minerallar  əsasən siniflərə, siniflər  isə  qruplara  bölünür. 

I sinif  -  Saf  elementlər, bura təbii  halda  olan bütün  bəsit  minerallar  daxildir: qızıl, gümüş, platin , me-

talloidlərdən: kükürd, qrafit, almaz. 

II  sinif  -  Sulfidlər: pirit  və  ya  dəmir, kükürd  kolçedanı, halqopirit  və  ya  kolçedanı 

III  sinif  -  halloidlər:  halloid turşuların  duzları: kalit  və  ya  daş  duz,karnallit, kainit. 

IV  sinif - Oksidlər  və  hidroksidlər: kvars, çaxmaq  daşı, boksit, qematit  və  ya  qırmızı  dəmir  filizi, 

maqnetit 

V  sinif  -  Oksigen  turşularının  duzları: sulfatlar  -  mirabilit, gips, karbonatlar – soda, maqnezium, kalo-

it, dololit, sidert  və  ya  dəmir  şpatı; fosfatlar- ftorapatiat, fosforitlər – vivianit; silikatlar – olivin, çöl  şpatları: 

ortoqlaz, albit, inortit, gil  mineralları – törəmə  minerallar  montmorillonit, kaolinit. 

VI  sinif  -  üzvi  birləşmələr: neft, dağ  yağı, dağ  mumu, asvalt, yantar  və  s. 

Dağ  süxurları   (ana  süxurlar). Yer  üzərində  müəyyən  massiv  qaya  və  ya  təbəqə  şəkilində  minerallar  

birləşmiş  halda  süxurları  yaradır.Dağ  süxurları  torpaqəmələgətirən  süxurlar  üçün  əsas  sayılır, onların  üst  

qatlarından  torpaq  yaranır.Süxurların  xüsusiyyətləri  torpağın  kimyəvi  və  fiziki  xassələrinə  müəyyən  qədər  

təsir  göstərir.Qranit  üzərində  əsasən  az  münbit  torpaqlar  əmələ  gəlir.Bazalt  süxurlar  isə   münbit  torpağın  

yaranması  üçün  qiymətli  material  hesab  olunur.Landşaftın, hidroqrafiyanın  və  bitki  örtüyünün  xüsusiyyəti  

dağ  süxurlarının  xarakteri  və  formasından  asılıdır. 

Mənşəyinə  görə  massiv – kristial (püskürmə  və  ya  maqmatik), çöküntü  və  metamorfik  süxurlar  ayrı-

lır.Massiv – kristal  süxurlar  yerin  dərinliklərindən  püskürüb  çıxan  və  soyuyan  maqmadır. Bu  süxurlar  ilk  

olaraq  yerin  bərk  qabığını  yaratdığı  üçün  ilkin  süxurlar  adlanır. 

Çöküntü  süxurlar  ilkin  süxurların  parçalanmasından, parçalanan  süxurların  külək, su  və  ya  buz  vasitə-

silə  aparılaraq  yer  səthində  və  ya  su  hövzələrində  çökməsindən  yaranır. Bunlar  törəmə  (təkrar)  süxurlar  

da  adlanır. 

Metomorfik  süxurlar  yerin  daxilində  olduğu  yerdəcə  çöküntü  süxurlarından  yaranmışdır.Yüksək  tem-

peratur  və  təzyiq  nəticəsində  çöküntü  süxurlar  sıxılmış, bir  hissəsi  ərimiş  və  sementləşmişdir.Çöküntü  sü-

xurların  belə  dəyişmə  prosesi  birlikdə  metomorfizləşmə  adlanır. 

Göstərilən  bu  3  qrup  süxurlar  bir – birindən  kimyəvi, mineroloji  və  fiziki  xüsusiyyətlərinə  görə  ayrılır. 

Çöküntü  süxurlar  Yerin  üst  səthini  demək  olar  ki, bütövlüklə  örtür.Bəzən  onların  qalınlığı  kilometrlər-

lə, bəzən  metrlərlə, hətta  santimetrlərlə  ölçülür, çöküntü  süxurların  yayılma  forması  təbəqələrlədir.(qat - 

qat). 

I. Massiv – kristallik  püskürmə  süxurlar  iki  böyük  qrupa – effuziv  və  intruziv  süxurlara  bölünür. 

Maqma  püskürüb  yer  səthinə  çıxaraq  aşağı  temperatur  və  təzyiq  şəraitində  soyuduqda  bu  süxura  ef-

fuziv  (püskürmə)  süxur, maqma  yer səthinə  çatmayıb  yüksək  təzyiq  şəraitində  müəyyən  dərinlikdə  yavaş 

– yavaş  soyuyub  kristallaşarsa  buna  intruziv  (dərinlik)  süxurları  deyilir. 

Maqmatik  süxurların  xarakteristikası 

Qranit – dərinlik  (intruziv)  süxuru  olub  boz,  çəhrayı, qırmızımtıl – qonur  və  hətta  tünd  qırmızı  rəngdə  

ola  bilər. 

Siyenit – tam  kristallaşmış  dərinlik  süxuru  olub  ortoqlaz, biotit  və  piroksenitdən  ibarətdir. 

Traxit – Siyenit  tərkibli  süxurdur, lakin  kiçik  dənəvaridir. 

Qabbro – dərinlik  süxuru  olub  qara, boz  və  yaşılımtıl  rənglidir. 

Diabaz  - plaqioqlazdan  təşkil  olunub, tərkibində  avqit  də  iştirak  edir. 

Andezit – effuziv  süxuru  olub  plaqioqlaz  və  biotitdən  ibarətdir. Rəngi  açıq – boz  və  ya  qonur – qırmı-

zıdır. 

Bazalt – Effuziv süxur  olub  qabbronun  analoqudur, tünd – boz  və qara rənglidir. Tərkibi plaqioqlaz, avqit  

və olivindən  ibarətdir. 

 

Cədvəl 11.2.  

 

Çöküntü  süxurların  təsnifatı 

 

Qırıntılardan  əmələ  gələn (mex.) 

Yumşaq Sementləşmiş Kimyəvi Orqanogen 

Çaqıl daşları  və 

daş qırıntıları 

Konqlomerat, 

brekçiya 

Karbonatlı sü-

xurlar 

Əhəng daşları 

diatomit 

Çınqıl Xırda  dənəvər 

konqlomerat 

Sulfat - 

Qum Qumlucalar  - 

Silisiumlu 

şist-

lər 

---