MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

206

ola bilər. Əhəng daşları və gil şistlərinin aşınması isə başqa cürdür. Bu süxurlar ilkin süxurların aşınmasından 

əmələ gələn minerallardan ibarət olub, həmin termik şəraitdə özünü davamlı göstərir.   

Aşınma nəticəsində belə süxurlar az-çox dəyişkənliyə uğraya bilən mineralların hesabına gedərək fiziki xır-

dalanır və kimyəvi tərkibi dəyişir. 

Əhəng daşı aşınma prosesində aşağıdakı dəyişikliyə düçar olur. Onun tərkibinə karbon qazı, kaolin, krem si-

lisium turşusu, kvars, dəmir hidratı, alüminium, marqans, az miqdarda fosfat, xlorid, sulfat və digər birləşmələr 

daxil olur. Bu mineralların çoxu kimyəvi dəyişkənliyə uğramır. Belə ki, xloridlər, sulfatlar və qismən fosfatlar 

suda həll olaraq dəyişkənliyə uğramayaraq ayrılırlar. Kaolin – davamlı mineral olub qismən mikroorqanizmlər 

tərəfindən parçalanır. Odur ki, süxur bu mineralla zənginləşir. Onun tərkibindəki kalsitin karbon qazının miqdarı 

kəskin dəyişəcək. Bu duz havadakı karbon qazı və su ilə asan reaksiyaya uğrayır. 

Bu zaman suda həll olan iki kalsium-karbonat əmələ gəlir. Aydındır ki, belə reaksiya nəticəsində əhəng daşı 

kalsiti itirəcək, eyni zamanda həll olmayan davamlı minerallarla (gil, silikat turşusu, dəmir və alüminium oksidi) 

nisbətən zənginləşəcəkdir. Əhəng daşı ağımtıl boz rəngdən qırmızımtıl və qonur rəngə çevriləcəkdir. Onun aşın-

ma məhsulu çox xırda hissəciklərdən ibarət olur. Məhz buna görə də əhəng daşları üzərində aşınma zamanı gilli 

torpaqlar yaranır.  

Aşınma nəticəsində əhəng daşlarının yerində mergellər – karbonatlı gillər və hətta təmiz, yəni karbonatsız 

gillər yaranır. Sonralar onların üzərində gilli torpaqlar əmələ gəlir.  

Gilli şistlər də göstərildiyi kimi aşınmaya məruz qalır. 

 

11.5. Torpaqəmələgətirən amillər 

Hələ 1875-76-ci illərdə Həsənbəy Zərdabi ilk dəfə olaraq öz əsərlərində əsas 4 faktorun torpaqəmələgəlmə 

prosesində rolunu göstərmişdir: ana süxur, bitki və canlı orqanizmlər, iqlim və insanın təsərrüfat fəaliyyəti. On-

dan 8 il sonra V.V.Dokuçayev 5 amili (torpaqəmələgətirən süxurlar, bitki və heyvan orqanizmləri, iqlim, relyef 

və ərazinin (ölkənin) geoloji yaşı) torpağın əmələgəlməsində rolunu daha geniş izah etmişdir. Sonralar V.R.Vil-

yams torpaqəmələgətirən amillərə insan fəaliyyətini də daxil etmişdir. İndiki torpaqşünas tədqiqatçılar torpaqə-

mələgəlmə prosesində qrunt sularının da böyük rol oynadığını göstərirlər. 

İqlim torpaqəmələgətirən amil kimi. Atmosfer yağıntılarının miqdarı torpaqda nəmlik, yəni bitki və mikro-

orqonizimlərin həyatı üçün şərait yaradır. Yağıntıların bir hissəsi buxarlanır, bir hissəsi yamac boyu axır, bir his-

səsini isə torpaq özündə saxlayır. Torpağın rütubəti onun səthi ilə axan və buxarlanan su torpaqəmələgəlmə pro-

sesində iştirak edir. Torpaqdakı su mineral maddələri həll edərək torpaq profili boyu paylayır (qarışdırır): səth 

su axınları mineral və üzvi hissəcikləri yamac boyu paylayaraq, ya hissəcikləri aparır, yaxud da toplayır, buxar-

lanan su isə ətraf havanı rütubətləndirərək torpağı sərinlədir. 

Qar torpağı bərkidərək mikroorqanzimlərin fəaliyyət dövrünü uzadır.  

Qrunt suları duzlu olduqda torpağı şoranlaşdıra bilər. O səthə yaxın yerləşdikdə bataqlaşmaya səbəb olur. 

Havanın və torpağın temperatur şəraiti torpaqdakı kimyəvi və biokimyəvi reaksiyanın sürətinə təsir göstərir. 

Temperatur rütubətin buxarlanma intensivliyinə və torpağın nəmliyinə təsir göstərir. Temperatur 20…35

0

 oldur-

da mikroorqonizm və bitkilərin fəaliyyəti artır. Torpağın temperaturu 40

0

- dən yüksək olduqda isə mikroorqoni-

zimlərin fəaliyyəti zəifləyir və yaxud dayanır. Temperatur sıfra endikdə də orqanizmlər fəaliyyətdə olmurlar. 

Səhra, step (çöl, bozqır)  və tundrada küləyin rolu xüsusilə böyükdür. Külək torpağın səthində toz və qum 

hissəciklərini sovurub apararaq torpağın  profilini dəyişir, torpaq ilkin genetik xassələrini itirir. 

Relyef torpaqəmələgətirən amil kimi  

Yer səthində istiliyin və rütubətin paylanması relyefdən çox asılıdır. Relyef küləyin istiqamətinə və gücünə, 

günəşin torpaq səthini işıqlandırılmasına və bitki örtüyünün   formalaşmasına təsir göstərir. 

Torpaqəmələgəlmə prosesinə nəinki makrorelyef, hətta mikro və nano relyef də öz təsirini göstərir. Səthin 

çökəklik və hündürlük hissəsində torpaq ətrafındakı torpaqdan müəyyən dərəcədə fərqlənir. Nanorelyef torpaq-

da olan heyvanat aləminin təsirilə də yaranır. (siçan, köstəbək, sünbülqıran və s.).  

Torpaqəmələgəlmə prosesində relyefin forması və cəhəti xüsusi rol oynayır, torpağın temperaturu və nəmliyi 

yamacın dikliyi və istiqamətindən asılıdır. Cənub yamaclar isti, quru, şimal yamaclar isə soyuq və rütubətli olur. 

Dik cənub yamaclarda eroziya prosesi daha çox müşahidə olunur. Şimal yamaclar çox vaxt az meyilli olur: ora-

da qar daha uzun müddət qalır ki, bu da torpaqəmələgəlməyə öz təsirini göstərir. 

Ana süxur torpaqəmələgətirən amil kimi. Səthə çıxan dağ süxurları torpağın əmələgəlməsində əsas mine-

ral materialı hesab olunur. Süxurun tərkibində kalsium-karbonatın mövcudluğu torpaqda zəif qələvi reaksiyanın 

olmasına  şərait yaradır. Karbonatsız gillicəli və qumlu torpaqda isə turş reaksiya yarana bilər. Qum üzərində 

əmələ gələn torpaqlar gillicəli süxurlar üzərindəki torpaqlara nisbətən qida maddələrilə az zəngin olur.  

Ana süxurun fiziki xassələri, yəni onun bərk və ya yumşaq olması, məsaməliyi, suyu və havanı keçirmə qabi-

liyyəti torpaqəmələgəlmə prosesində böyük rol oynayır. Belə ki, hava və suyu özündən pis keçirən gilli süxurda 

kimyəvi və bioloji proseslər, üzvi qalıqların parçalanması zəif gedir. 

Torpaqəmələgəlmə prosesində qrunt sularının da rolu az deyildir. Bu prosesə suyun minerallıq dərəcəsi, kim-

yəvi tərkibi, dərinliyi böyük təsir göstərir. Qrunt suyu yer səthindən çox dərində yerləşmirsə torpağı kimyəvi 

---