MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

214

isə çay hövzələrində su rejiminin pozulması və sellərin baş verməsinə gətirib çıxarır. Bu cür arzu olunmayan ha-

la demək olar ki, ölkənin dağ rayonlarında rastlaşırıq . Böyük Qafqaz dağlarının şərq qurtaracağında axan çayla-

rın hövzələrində meşələrin yaxşı mühafizə olunmaması ilə əlaqədar olaraq eroziya prosesi daha intensiv gedir. 

Məsələn, Şamaxı rayonunda Qozluçay hövzəsində dağlar alçaq olub alp və subalp çəmənləri olmadığından hər 

il qoyun fermaları və qaramal meşə zonasında yerləşdirilir. Mal – qara burada otla birlikdə meşəaltı kolları və 

meşənin gələgək nəsli sayılan cavan ağacları və cücürtiləri tələf edir.Bununla da meşənin şərq sərhədində onun 

son qalıqları get – gedə sıradan çıxır.Bunun nəticəsində torpaq qatı dağılır, yarğanlar əmələ gəlir, çox yerdə sü-

rüşmələr baş verir. Odur ki,  son illər Qozluçay hövzəsində yağışlar zamanı dəhşətli sellər axır. Meşəsi az olan 

Şin,Kiş,Girdiman və Pirsaat çaylarında da dağıdıcı sellər müşahidə olunur.Qatex,Mazım və Balakən çaylarının 

hövzələrinin çox hissəsi Zaqatala dövlət qoruğunda yerləşdiyi üçün orada meşələr və subalp, alp çəmənləri yax-

şı mühafizə olunur. Buna görə də bu ərazidə eroziya prosesi zəif gedir, sel hadisələri az olur. Bu çayların su reji-

mi normal olur, suları isə həmişə şəffaf axır. Digər bir misal. Qax rayonu Sarıbaş kəndinin əhalisi meşənin əhə-

miyyətini yaxşı başa düşərək kəndə bitişik ərazidə olan qocaman palıd ağaclığını göz bəbəyi kimi qoruyur. Bu-

nun nəticəsində kənd sel hadisəsindən mühafizə edilir və meşə bərpa olunaraq öz keçmiş sərhədinə doğru irəli-

ləyir. 

Respublikamızın  bir çox subalp və alp yay otlaqlarında mal – qaranın sistemsiz və normadan artıq otarılması 

nəticəsində dağ – çəmən torpaqları başdan – başa eroziyaya məruz qalıb, ərazinin çoxu daşlı – qayalı sahələrə 

çevrilib. Bununla əlaqədar olaraq çəmənlərin məhsuldarlığı aşağı düşüb və ya otlaqlar tamamilə sıradan çıxıb. 

Belə sahələrə Qəbələ, İsmayıllı, Şamaxı, Quba, Gədəbəy, Daşkəsən, Kəlbəcər və Laçın dağlarında daha çox rast 

gəlmək olar. 

Respublikamızın torpaq örtüyünə külək eroziyası da böyük ziyan vurur. Bu növ eroziya prosesi əsasən Abşe-

ron yarımadasında, Qobustanda, Xaçmaz – Dəvəçi, Giləzi – Qaradağ – Ələt dəniz sahillərində, Ceyrançöl, Mu-

ğan və Mil çöllərində geniş yayılıb.Bu ərazilərdə külək eroziyası təsərrüfat sahələrinə hər il külli miqdarda zərər 

yetirir. Nəticədə torpaq qatı qida maddələrindən məhrum olub münbitliyini itirir, məhsuldarlığı dəfələrlə aşağı 

düşür və ya tamamilə istifadədən çıxır.Alimlərin hesablamaları göstərir ki, 2,5 sm qalınlığında sovrulmuş torpaq 

qatı hər hektarda 1,5 tona qədər çürüntü, 450 – 1000 kq. azot, 100 – 200 kq. fosfor, 3,5 tona yaxın kalium aparı-

lır. Bununla yanaşı külək eroziyası  nəticəsində bağlar, bostanlar, arxlar, şose və  dəmir yolları, tikintilər qum 

basqınlarından çox ziyan çəkir. 

Bütövlükdə Azərbaycan ərazisini eroziya proseslərinin xarakterinə, növünə və intensivliyinə görə 9 coğrafi 

ərazi tipinə bölmək mümkündür (X.M.Mustafayev, 1974): 

1. Torpaq səthinin zəif yuyulması  və yerlərdə  tək-tək qobuların  əmələ  gəlməsi kimi hallar respublikanın 

bəzi hündür hissələrində (Kiçik Qafqazda-Slavyanka, Kəlbəcər və başqa yaylalar; Böyük Qafqazın dağətəyi 

zonasında – Turut-Sarıca və Ceyrançöl bozqırları), habelə Xanabad, Kiçik və Böyük Turut hövzələrində 

yayılmışdır. 

2. Çoxlu sayda qobuların olması, torpaq səthinin orta dərəcədə yuyulması Böyük Qafqazın  şimal-şərq 

yamacında və Qobustandan şimal-qərbə doğru geniş bir qurşağı tutur. Böyük Qafqazın cənub yamacında orta 

dərəcədə yuyulmuş torpaqlar şimal-qərb istiqamətində yayılaraq Şəki-Zaqatala massivinin orta dağ qurşağında 

müşahidə olunur. Kiçik Qafqazda bu tipli eroziya Gürcüstan sərhədindən başlayıb cənub-şərqə doğru uzanaraq 

həm cənub, həm də şimal yamaclarda dağətəyi, orta və hündür dağ zonasını əhatə edir. Lənkəran zonasında çox-

lu qobu olması və torpaq səthinin orta dərəcədə yuyulması dağətəyi və orta dağ qurşağında müşahidə edilir. 

3.  Şiddətli yuyulmuş torpaqlar Böyük Qafqaz silsiləsinin suayırıcı  xətti boyunca yayılaraq Dağıstan 

Respublikası ilə  sərhəd boyu uzanır. Torpaq səthinin  şiddətli yuyulması Kiçik Qafqazın  şimal,  şimal-şərq və 

cənub yamaclarında, Naxçıvan MRin dağlıq hissəsində və Lənkəranın yuxarı dağlıq hissəsində müşahidə olu-

nur.  

4. Çoxlu qobu olması, torpaq səthinin zəif yuyulması və sovrulması Böyük Qafqaz zonasını əhatə edərək, 

onun  şərq və  cənub yamaclarında, Böyük Qafqazın cənub-şərq qurtaracağında, Qobustanın bütün ərazisində, 

Niyaldağ, Xocaşen, Bozdağ silsilələrində və Ceyrançöl massivində yayılmışdır.  

5. Torpaq səthinin  şiddətli yuyulması  və sellərin  əmələ  gəlməsi Böyük Qafqazın cənub yamacında və 

Naxçıvanın cənub-şərq hissəsində yayılmışdır. Böyük Qafqazın cənub yamacında bu tip eroziya Qəbələ rayo-

nundan başlayaraq zolaq şəklində şimal-qərbə doğru uzanıb Gürcüstan sərhədinə qədər olan ərazini tutur. Bura-

da eroziya prosesi torpağın üst qatını dağıdaraq ana süxurun üzə çıxmasına səbəb olur. Bununda bərabər kobud 

materiallar, aşınma məhsulları qorxulu olan sel mənbələrində – hövzələrdə toplanır. Uzun sürən quraqlıqdan 

sonra leysan yağışları  nəticəsində  əmələ  gəlmiş  şiddətli su axını torpağı yuyaraq aşınma materiallarını sel 

axınları şəklində aparır.  

6. Torpaq səthinin zəif yuyulması və suvarma (irriqasiya) eroziyası Kür-Araz və Samur-Dəvəçi ovalığının 

şimal-şərqində, respublikanın cənubunda – Lənkəranda, Araz çayı hövzəsində (Arazboyu ovalıq), Naxçıvan 

düzənliyi və Qanıx-Əyriçay vadisinin Şəki-Zaqatala massivində yayılmışdır. Göstərilən ovalıqların səthi az 

meylli olduğu üçün burada eroziya prosesi zəif gedir. Arxyanı, sahil zolaqları sahələrində səthin meylliyi 3

0

 və 

---