272
Böyük Qafqazın qərb və mərkəzi rayonlarında dəniz səthindən 700-800m yüksəkliyə qədər, şərq
hissəsində
isə (Gilgilçay, Ataçay, Tıxçay, Pirsaatçay, Qozluçay hövzələrində) 1400-1600m yüksəkliyə qədər olan ərazilər-
də palıd meşələrinin yerində hemikserofil və kserofil şiblək tipləri əmələ gəlir. Onların tərkibində qaratikan, ar-
dıc, murdarça, iydəyarpaq armud, dovşanalması, gəvən, zirinc, alça, çaytikanı bitir.
Qaratikan (bəzən topulqa) üstünlük təşkil edən şiblək qrupları – Kiçik Qafqazda dəniz səthindən 900-1300 m
yüksəklikdə xüsusi bitki qurşağı yaradır, onların fonunda bitmə şəraitinin quraqlaşması ilə əlaqədar saqqızağac,
iberiya ağcaqayını, iydəyarpaq armud, bəzən dağdağan və ardıc da bitir.
Bərk süxurlar üzərindəki torpaq qatının yuyulub aparılması nəticəsində kserofil şibləklərin deqradasiyasının
son mərhələsində friqana tipli şibləklərə də rast gəlinir. Bu şibləklər bozqır və yarımsəhra bitkilərin fonunda tək-
tək gəvən və qaratikan bitir.
Şabalıdyarpaq palıd meşələri
Şabalıdyarpaq palıd meşələri Lənkəran regionunda geniş areala malik olub düzən zonadan başlayaraq yuxa-
rı dağ-meşə qurşağına qədər yayılmışdır. Talışın dağlıq hissəsində şabalıdyarpaq palıd meşələri əsasən yamacla-
rın cənub baxarlarında və yal hissəsində bitir. Aşağı meşə qurşağında palıd meşələrinin tərkibinə dəmirağac,
ipək akasiyası, azatağac və vələs qarışır.
Bütün şabalıdyarpaq palıd meşələri insan tərəfindən bu və ya digər dərəcədə pozulmağa məruz qalmış, sey-
rəlmiş və ya törəmə ağac və kollarla əvəz olunmuşdur.
Tədqiqatlarımız göstərir ki, aşağı meşə qurşağında dəniz səthindən 200-300m yüksəkliyə kimi palıd - dəmi-
rağac meşəliyində uzun müddət mal-qara otarılması və ağacların qanunsuz kəsilməsi nəticəsində pöhrədən əmə-
lə gələn təmiz (sırf) dəmirağac meşəliyi yaranır, palıd isə sıradan çıxır. Burada dik yamacların güney baxarla-
rında eroziyaya uğramış sahələrdə insanın uzun müddətli mənfi təsiri nəticəsində şabalıdyarpaq palıd meşələri
nəhayət quraqlığa davamlı kollarla (qaratikan, yemişan, heyva və s.) əvəz olunur. Orta meşə qurşağında (600-
1300-1500m) meşəsizləşdirilmiş, eroziyaya məruz qalmış yamacları kolluqlar (kollaşmış azatağac, heyva, yemi-
şan, dovşanalması, əzgil, qaratikan və s.) tutur.
Şərq palıdı meşələri
Şərq palıdından ibarət subalp meşələri az sahə tutsa da geniş areala malik olub respublikamızın bütün dağla-
rında (Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Talış) yayılmışdır. Hazırda bu dağlarda subalp tipli palıd meşələrinin arealı
kiçilmiş, sahəsi olduqca azalmışdır. Belə meşələr çox yerdə arealının ən aşağı sərhədində qalmışdır və əsasən
dəniz səviyyəsindən 1600-2000m yüksəklikdə yerləşir.
Böyük Qafqazda şərq palıdı meşələrinin yerində meşədən sonra çəmən, bozqırlaşmış-çəmən bitki örtüyü,
massivin şərq qurtaracağında və Kiçik Qafqazın yuxarı dağ-meşə qurşağının hər yerində palıd meşələri yox edi-
lən sahələrdə törəmə kolluqların qruplaşmaları (ardıc, gəvən, buynuzlu xaşa və s.) formalaşır.
Palıd meşələrinin ziyanvericilərdən mühafizəsi
Qeyd edildiyi kimi Azərbaycanda palıd meşələrinin sahəsi ümumi meşə örtüyünün 30%-ni təşkil edir.
Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızda palıd meşələrinin sahəsi get-gedə azalır. Belə ki, düzən
meşələrini tədricən əkin sahələri əvəz edir. Aşağı dağ-meşə qurşağı yaşayış məntəqələrinə yaxın yerləşdiyindən
burada palıd ağaclarının qanunsuz kəsilməsi hallarına tez-tez rast gəlinir, yuxarı dağ meşə qurşağında isə şərq
palıdı ağaclıqları yay otlaqları kimi istifadə olunur.
Bütün bunlarla yanaşı, hazırda palıd meşələrində ziyanvericilər və patoloji xəstəliklər də geniş yayılmışdır.
Samur-Dəvəçi düzənliyində yerələşn məşhur Yalama palıd kurort meşələri kütləvi şəkildə qurumağa
başlamışdır. Bu hadisə keçici göbələk xəstəliyinin yayılması və inkişafı prosesi ilə də bağlıdır. Bu ərazidə
demək olar ki, hər ilin yazında may böcəkləri palıd ağaclarına böyük ziyan vurur. May böcəyinin sürfələri və
kəpənəkləri geniş ərazidə palıd ağaclarına daraşıb onun yarpaqlarını yeyir və məhv edir. Bu dövrdə Dəvəçi meşə
təsərrüfatlarının işçiləri əvvəllər təcili tədbir görürdülər. Vertalyotlarla meşə sahələrinə xlorofos və digər
dərmanlar səpərək palıd meşələri ziyanvericilərdən xilas edilirdi.
Bəzi illərin iyun ayında Şəki-Zaqatala zonasının aşağı meşə qurşağında palıd ağaclarının yarpaqlarının
saralması müşahidə edilir. Bəzi meşə təsərrüfatı işçiləri bu hadisəni havanın quraq keçməsi ilə izah edirdi.
Çünki ilk baxışda yarpaqlarda heç bir xəstəlik halı hiss olunmurdu, onlar nə bükülür, nə də tökülmürdü, yalnız
rəngləri saralırdı. Həmin ərazidə tədqiqat aparan Azərbaycan Elmi-tədqiqat Meşə təsərrüfatı və
Aqromeşəmeliorasiya institutunun əməkdaşları yarpaqların saralmasının səbəbi – enliminalayıcı palıd
güvəsinin olduğunu aşkara çıxardılar. Həmin illəri biz Şəki-Zaqatala zonası rayonlarında palıd meşələrinin dar
zolaq şəklində saralmasının şahidi olduq. Belə hadisə Balakəndən başlayaraq Şamaxı rayonuna qədər müşahidə
olunurdu. Lakin saralan meşə qurşağı dəniz səviyyəsindən 700-800 metrdən yuxarıya qalxmırdı. Palıd
ağaclarının yarpaqlarının saralmasını Qanıx-Həftəran vadisində də müşahidə etdik. Maraqlıdır, saralan
yarpaqları işığa tutub baxdıqda onun içinin boş olduğu nəzərə çarpır. Güvələr yarpaqların içinə girib onu
daxildən tamamilə yeyir. Diqqətlə baxdıqda yarpağın içində diametri 2-3 mm olan güvələr aydın görünür.
Tədqiqat zamanı güvələrin təsirindən yarpaqların saralmasını şabalıd ağaclarında da müşahidə etdik.