MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əkin materiallarının çıxarılması, saxlanması və daşınması
- Qovaq meşəliklərinin salınması və onlara qulluq edilməsi Cərgəvari əkinlər.
- Meşə əkinləri.
298
Qovaq çilinglərindən keyfiyyətli əkin materialı almaq üçün ən vacib xidmət onun vaxtında su il təmin olunmasından ibarətdir. Adətən, çiling əkilmiş sahələri əkindən sonrakı 2 ay ərzində 10-15 gündən bir suvarmaq tələb olunur. Qrunt suyu dərində olan boz-gillicəli və boz-çəmən torpaqlarda vegetasiya dövrü ərzində çiling əkilən sahədə 10-12 dəfə, qrunt suyu səthə yaxın olan yerlərdə isə 7-8 dəfə suvarma aparmaq məsləhət görülür. Qarabağ düzənliyində çilinglər əkilən dövrdən iki ay keçənədək (15 iyuna qədər) sahənin 15 gündən, sonralar isə 1-2 aydan bir dəfə suvarılması lazımdır. Alaq işləri həmişə suvarmadan bir neçə gün sonra və 2-3 suvarmadan bir aparılmalıdır. Vegetasiya dövrü ərzində tinglikdə 3-4 dəfə alaqvurma və tinglərin dibini boşaltma kifayət edir. Vegetasiya dövrünün əvvəllərində və ümumiyyətlə, əkinin birinci ilində alaqvurmanı kultivatorla görmək olar. Bunun üçün pambıq becərən kultivatordan istifadə etmək mümkündür. Standarta uyğun olan əkin materialı yetişdirmək üçün qida maddələri ilə zəngin olmayan sahələrdə bitkiyə üzvi və ya mineral gübrə (azot, fosfor) verilməlidir.
Əkin materiallarını payızda (vegetasiya dövrü qurtardıqdan sonra) və yazda (bitkilərdə şirə axını başlayana qədər) çıxarmaq olar. Əkin materiallarını əl alətləri və mexanizmlər vasitəsilə çıxarmaq olar. Əkin materiallarını mexanizmlər vasitəsilə çıxarmaq əlverişli olur və iqtisadi cəhətcə ucuz başa gəlir. Bu məqsəd üçün adətən VP-2 kotanından istifadə edilir. Çıxarılmış materiallar təcili olaraq çeşidlərə ayrılır, hər birində 100 ədəd olmaqla qomlar bağlanır. Yaz və ya payız əkini aparılacağından asılı olmayaraq, əkin materialını açdıqda saxlamaq məsləhət görülmür. Bunun üçün əvvəlcədən dərinliyi 40-60 sm olan xəndək qazılmalı, bağlı qomlar azca maili olmaqla həmin xəndəyə qoyulmalı və kök sistemi torpaqlanmalıdır. Əgər əkin materialı torpaqdan payızda çıxarılarsa və onun yazda əkilməsi nəzərdə tutularsa, onda kök sisteminin şaxtadan və ya quraqlıqdan ziyan çəkməməsi üçün onları daha dərin basdırmaq, üstünə çox torpaq tökmək və tapdamaq tələb olunur. Əkin materiallarının qurumaması üçün onları başqa sahələrə daşıyarkən qablamaq lazımdır. Əkin sahəsinə çatdırılmış material əkinə qədər müvəqqəti basdırılmalıdır. Tinglikdə olan birillik əkin materialını çıxartdıqda həmin sahədə külli miqdarda kök sistemi qırılıb qalmış olur. Yaxşı qulluq etmək nəticəsində həmin köklərdən yeni pöhrələr əmələ gəlir. Bu kök pöhrələrinin miqdarı, təxminən sahəyə əkilmiş çilinglərdən alınan materialların miqdarına bərabər və ya ona yaxın olur. Beləliklə, qovaq tingliyi salınmış sahəni müntəzəm olaraq suvarmaq və alaq otlarından təmizləmək yolu ilə həmin sahədən bir neçə il keyfiyyətli əkin materialı almaq olur. Çiling tədarükü üçün plantasiya salmaq Plantasiyanın salınmasında əsas məqsəd, əkin materialı (çiling) hazırlamaq üçün pöhrə yetişdirməkdir. Plantasiya salmaq üçün təsərrüfatda yalnız əkilməsi təklif olunan qovaq növləri və sortlarından istifadə etmək lazımdır. Bu məqsədlə seçilmiş torpaq sahəsi düzən, su ilə təmin olunmuş və əlverişli fiziki-mexaniki xassələrə malik olmalıdır. Əkin üçün torpağı 30-35 sm dərinlikdə şumlamaq və yuxarıda göstərilən qayda üzrə hazırlamaq lazımdır. Plantasiya salmaq üçün birillik pöhrələrdən hazırlanan çilinglərdən və ya 1-2 illik tinglərdən istifadə etmək olar. Bu məqsədlə birillik tinglərdən istifalə etmək daha əlverişli hesab edilir. Sahədə torpağın münbitliyindən və aparılacaq qulluq işlərinin növündən asılı olaraq, plantasiyada bitkilərin arası 0,4-1 m, cərgələrin arası isə 0,8-2,0 m olmalıdır. Plantasiyanı 2 üsulla – kolşəkilli və ştamb saxlamaqla salmaq olar: K o l ş ə k i l l i p l a n t a s i y a l a r saldıqda əkilmiş bitkilər kök boğazından və ya ona yaxın yerdən kəsilir. Ş t a m b l ı p l a n t a s i y a l a r d a əkilmiş bitkilər 0,5-1 m qədər hündürlükdən kəsilir. Xarici ölkələrdə əsasən kolşəkilli plantasiyalardan istifadə edilir və əkilmiş bitkilər yer səthindən 10-20 sm hündürlükdən kəsilir. Respublikanın Qarabağ, Mil-Muğan, Şirvan, Gəncə-Qazax düzənliklərində və Şəki-Şirvan zonasında aparılan təcrübə işlərinin nəticələri göstərmişdir ki, plantasiyada bitkiləri 0,5 m hündürlükdən kəsdikdə sayca çox və keyfiyyətcə yaxşı əkin materialı (çiling) əldə edilir (Cəlilov, 1972). Bu üsulun tətbiq edilməsinin əhəmiyyətli cəhətlərindən biri də odur ki, qulluq işləri aparmaq və pöhrələri kəsmək asan olur. Adətən əkinin 2-ci ilində etibarən plantasiyadan istifadə edilməyə başlanılır. Plantasiyadan maksimum əkin materialı 3-5 yaşlarında alınır. Plantasiyanın istismar müddəti orta hesabla 10-12 il hesab olunur. Təcrübələr göstərir ki, Qarabağ, Mil-Muğan və Şirvan zonası düzənliklərində plantasiya birillik köklü tinglərlə salındıqda, əkinin birinci ilindən etibarən orada çiling hazırlamaq üçün xeyli pöhrə əmələ gəlir. Bir hektar plantasiya sahəsindən əkinin 1-ci ilində 50-60 min, 2-ci ilində 500-600 min və 3-cü ilində isə 1 milyona yaxın əkin üçün yararlı çiling tədarükü etmək olar. Çiling üçün yararlı pöhrələri əsas gövdədən 2-4 sm hündürlükdən (aralı), xırda pöhrələri isə gövdəyə birləşən yerdən kəsmək lazımdır.
299
Plantasiyaya qulluq işləri sahəni vaxtaşırı suvarmaqdan və gətmənləməkdən ibarətdir. Əkinin 1-ci ilində sahənin 7-8 dəfə suvarılması və 3-4 dəfə alaq edilməsi tələb olunur. Sonrakı illərdə suvarma və alaqvurma işlərini tədricən azaltmaq olar.
anbarlarının kənarında, habelə bağların və taxıl zəmiləri sərhədlərinin ayrılması üçün əkilir. Müəyyən dövr keçdikdən sonra həmin sahələrdə əmələ gəlmiş ağacların oduncağından istifadə edilir. Belə əkinlər təsərrüfat üçün çox əhəmiyyətli hesab olunur. Çünki belə əkinlər üçün xüsusi torpaq sahəsi ayırmaq, onu əkinə hazırlamaq və bitkilərə xüsusi qulluq göstərmək tələb olunmur. Bu cür əkinlər 3-4 ildən sonra birillik kənd təsərrüfatı bitkilərini küləkdən qoruma və meliorasiya əhəmiyyətinə malik olur, ilin isti vaxtlarında tarlada çalışanların istirahət etmələri üçün kölgəlik yaradır. Piramidaşəkilli çətrə və şaquli istiqamətdə inkişaf edən kök sisteminə malik olan qovaq növləri və sortları üçün bitkilərin bir-birindən 1-1,5 m aralı əkilməsi kifayətdir. Geniş çətrə və üfiqi istiqamətdə inkişaf edən kök sisteminə malik olan qovaq növləri və sortlarını əkdikdə isə bitkilərin arası 1,5-4 m götürülə bilər. Bağ və əkin zəmilərinin sərhədlərində bir və ya bir neçə cərgədən ibarət qovaq əkmək olar. Belə olduqda, əkilmiş ağaclar yaşıllıq və tarlaqoruyucu rolunu oynayır. Daimi su kanallarının və ya arxlarının ətrafında qovaq əkilərkən gələcəkdə həmin kanal və su arxlarını əkilmiş ağacların kökləri korlamasın deyə, bitkiləri arxdan 1-2 m aralı əkmək lazımdır. Qovaq əkilən çalaların səviyyəsi yer səthindən 5-10 sm qədər aşağıda olduqda yaxşı nəticə verir. Belə olduqda, bitkilər atmosfer çöküntülərindən daha yaxşı istifadə edə bilir. Bir neçə ildən sonra cərgəvi əkilmiş ağaclardan kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrində istifadə etmək olar. İstifadə üçün cərgədəki ağacların ikisindən biri kəsilir və seyrəldilir, 20 ildən sonra isə cərgədə olan ağaclar başdan-başa qırılır və bir neçə il ərzində həmin ağaclıq təbii olaraq bərpa olunur.
bir və ya bir neçə illik əkin materialı ilə salmaq olar. Qovaq meşəliyini kök vermiş birillik tinglərlə saldıqda yaxşı nəticə alınır. Lakin, Azərbaycanın Mil-Muğan düzündə, Balakən, Zaqatala, Yalama və s. meşə təsərrüfatlarında aparılan əkin işlərinin nəticəsi göstərmişdir ki, yaxşı qulluq etmək və əkini vaxtaşırı su ilə təmin etməklə mədəni qovaq meşəliyini çilinglərlə də salmaq olur və bu, iqtisadi cəhətcə ucuz başa gəlir. Bu halda, 1-ci və 2-ci illər ərzində sahənin te-tez (vegetasiya dövrü ərzində 7-8 dəfə) suvarılması və çilinglərin sıx əkilməsi tələb olunur. Azərbaycanın düzənlik rayonları şəraitində (Ağstafa, Gəncə, Yevlax, Bərdə, Ağdaş, Göyçay, Beyləqan, Sa- birabad və s.) aqrotexniki qaydalara riayət edildikdə 1x2 m məsafədə əkilmiş çilinglər bir vegetasiya dövrü ərzində 1,5-3 m qədər hündürlüyə (növ və sortlardan asılı olaraq) və 1-3 sm qədər diametrə (kök boğazında) çatırlar. Müxtəlif ölkələr üzrə mədəni qovaq meşəlikləri sıxlığına görə iki kateqoriyaya bölünür: 1) Bir hektar sahədə 500 ədədə qədər (bəzən 1000 ədədə qədər) qovaq olan əkinlər; 2) Bir hektar sahədə 1000 ədəddən artıq qovaq olan əkinlər. Fransa, İsveçrə, İtaliya, Belçika və Almaniyada birinci kateqoriyalı, Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində (Polşa, Macarıstan, Rumıniya və Bolqarıstanda) isə ikinci kateqoriyalı mədəni qovaq meşəsi əkini üsulu tətbiq olunur. Suriya, İraq, İspaniya, Yuqoslaviya və s. ölkələrdə ikinci kateqoriyalı əkin sistemi tətbiq edilir. Bu cür əkin sistemi tətbiq edildikdə ağacların çətri birləşənədək həmin sahədə cərgələrarası məsafədə kənd təsərrüfatı bitkiləri becərilir. Meşə materiallarından istifadə edən təşkilatların mütəxəssisləri 8x8 və 9x9 m məsafədə yetişdirilmiş meşəlikləri daha əlverişli hesab edirlər. İsveçrədə 7x7 m, İtaliyada 10x10 m, Fransa və Belçikada 6x6 və 7x7 m, Almaniyada isə 5x5 və 7x7 m məsafədə əkilmiş mədəni qovaq meşələri daha gəlirli hesab olunur. Kür-Araz düzənliyi şəraitində suyun kasad olmasını, sahənin alaq otlarından tez-tez təmizlənməsinin lazım gəldiyini və əhalinin hər cür oduncaq materialına ehtiyacı olduğunu nəzərə alaraq mədəni qovaq meşəliyini qoşa cərgələrlə (arxın hər iki tərəfindən) 1x2,5; 1,5x2,5; 2x2,5; 2x3; 3x3 m məsafələrdə əkmək olar. Əkin çilinglərlə aparıldıqda, cərgədə bitkilərin arasının az götürülməsi, çilinglərin kotan cızına düzülməsi və kotanla da dibinin doldurulmasını məqsədəuyğun hesab etmək olar. Bu halda suvarma üçün xüsusi arxların çəkilməsi lazım gəlmir. Çilinglərin kök atması yaxşı olarsa və gələcəkdə onun meşəliyinin çox sıx olacağı müəyyən edilərsə, onda qoşa əkilmiş cərgələrin birində olan bitkiləri tamamilə çıxarmaq və ya sahəni seyrəltmək lazımdır. Çıxarılmış əkin materiallarını isə yeni meşə əkinləri salmaq üçün istifadə etmək olar. Qovağın tez böyüməsi, az bir zamanda məhsuldar meşəlik yaratması və ondan qiymətli oduncaq alınmasına əsaslanaraq dünyanın bir çox ölkələrində geniş plantasiyaları və meşəlikləri salınır. Hazırda dünyada becərilən qovaq əkinlərinin ümumi sahəsi 1 368500 ha olub onun 940000 ha Avropada və 150000 ha (10%) Türkiyədədir (Metin Sarıbaş, 1999). Cədvəl 14.2. Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|