MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

344

Tropik və ekvatorial torpaqəmələgəlmə prosesi zamanı aşağıdakı torpaq tipləri formalaşır: daim rütubətli 

tropik meşələrin qırmızı-sarı laterit; mövsümi rütubətli tropik meşələrin və hündürboylu otlu savannaların qır-

mızı laterit; kserofit tropik meşələrin və kolluqların qəhvəyi-qırmızı lateritləşmiş; quru savannaların qırmızı-qo-

nur, səhralaşmış savannaların qırmızı-qonur və tropik səhraların torpaqları. 

Subtropik zonada torpaq dördmövsümlü iqlim şəraitində inkişaf edir. Bu zonanın rütubətlənmə dərəcəsin-

dən asılı olaraq müxtəlif hissələrində aşağıdakı torpaq tipləri formalaşmışdır: enliyarpaqlı meşələrin sarı-qonur; 

rütubətli subtropik meşələrin sarı və qırmızı; subtropik prerilərin qırmızı-qara; kserofit subtropik meşə və kol-

luqların qəhvəyi; subtropik kollu bozqırların boz-qəhvəyi və subtropik yarımsəhraların boz torpaqları. 

Subboreal qurşaq əsas etibarilə daha cavan torpaq zonalarını əhatə edir. Bu  zonalar buzlaqlar dövründən 

sonra və ya bir qədər əvvəl pliosendə formalaşmışdır. Torpaq örtüyü də cavan olmasilə xarakterizə olunur. Sub-

boreal qurşaq Şimali Amerika, Şərqi Avropa, Mərkəzi və Şərqi Asiyada yayılmışdır. Orada əsasən bozqır, ya-

rımsəhra və səhra torpaqları formalaşır. Bu torpaqlarda gedən əsas proseslər: humusun toplanması, karbonatların 

toplanması, cənub hissədə isə duzların toplanmasıdır. Aşınma prosesi çox zəif gedir. 

Boreal qurşağın  səhra zonaları Afrika, Avstraliya, Mərkəzi və Orta Asiyada geniş  əraziləri tutur, Cənubi 

Amerikada isə az sahədə yayılmışdır. Alimlərin fikrincə «əsl səhralar» abiotikliyi ilə və hər il yağışın düşməmə-

si ilə seçilir. Belə səhralara Saxara, Atakama və Ərəbistan yarımadasının səhraları aiddir. Burada fiziki aşınma 

üstünlük təşkil edib xarakterik torpaq prosesləri müşahidə olunmur. Hər il az da olsa yağıntı (100 mm-ə qədər) 

düşən səhralarda torpaqəmələgəlmə prosesi  zəif gedir (Orta və qismən Mərkəzi Asiya, Cənubi Amerikanın 40 

dərəcə cənub enliyindən cənubda). Çox vaxt başdan-başa torpaq örtüyü olmur.  

Subboreal torpaqəmələgəlmə prosesində qonur-meşə; prerilərin qaratorpağa bənzər; bozqırların qara; quru 

bozqırların şabalıdı; yarımsəhraların qonur; səhraların boz-qonur torpaqları formalaşmışdır. 

Boreal qurşaq daxilində torpaqlar tayqa meşələri və bataqlıqları altında formalaşmışdır. Bəzi torpaqların yaşı 

5-10 min illə hesablanır. Boreal qurşaqda torpaqəmələgəlmə prosesi sialit tipli gilin iştirakı ilə, yüksək rütubət-

lik şəraitində xeyli intensiv gedir. Aşınma prosesi zəifdir. Əsas proseslər humusun və torfun toplanması, bataq-

laşma, podzollaşma, qleyləşmə və kriogenez hesab olunur. 

Boreal torpaqəmələgəlmə prosesində aşağıdakı torpaq tipləri formalaşır: Subqütb otlu meşələr və çəmənləri 

altında çimli-kobudhumuslu və çimli-torflu; şimali tayqa meşələri və seyrəkliklərinin qleyli-donuşlu-tayqa və 

açıq sarı və donuşlu-tayqa karbonat qalıqlı; şimali tayqanın qleyli podzollaşmış və podzollu-illüvial-humuslu; 

orta tayqanın podzollaşmış və podzol; Cənubi Tayqanın və yarpaqlı-iynəyarpaqlı meşələrin çimli-podzollaşmış; 

iynəyarpaqlı-enliyarpaq və enliyarpaq meşələrin turş meşə podzollaşmamış; və boz-meşə torpaqları. 

Subarktik və arktik qurşağın torpaq örtüyü arktik zonanın arktik torpaqlarına və subarktik zonanın tundra 

torpaqlarına bölünür. Fiziki aşınma üstünlük təşkil edir. Əsas proseslər: şaxta aşınması, fulvat üzvi maddələrin 

toplanması, dəmirləşmə sayılır. Subarktik zonada intensiv fiziki və zəif kimyəvi aşınma gedir. Dəmir və alümi-

nium hidroksidləri toplanır. Əsas proseslər – kriogen rütubət mübadiləsi, qleyləşmə sayılır. 

Düzən  ərazilərdə rast gəlinən introzonal torpaq tipləri aşağıdakılardır. donuşlu-bataqlıq; bataqlıq-podzol; 

boz-meşə hleyli; çimli-karbonatlı; çimli-qleyli; torflu-bataqlıq; düzən-bataqlıq; qonur meşə hleyli; prerilərin qa-

ratorpağabənzər qleyli; çəmən-qaratorpaq; çəmən-şabalıdı; çəmən qonur; sarı və qırmızı qleyli; çəmən-qəhvəyi; 

subtropik çəmən-qara; takırlar; subtropik-bataqlıq; laterit qleyli; çəmən-qəhvəyi-qırmızı; çəmən-qırmızı-qonur; 

tropik bataqlıq; solodlar; şorakətlər; şoranlar; allüvial; suvarılan. 

Müxtəlif iqlim zonalarında yerləşən dağlıq  ərazilərin torpaqları xüsusi qrupa aid edilir. Dağ torpaq tipləri 

aşağıdakılardır: dağ-arktik; dağ-tundra; dağ çimli kobudhumuslu və torflu; dağ-tayqa-donuşlu; dağ boz meşə: 

dağ-çəmən; qonur dağ-meşə; dağ-çəmən-bozqır; dağ-qaratorpağı; dağ-şabalıdı; dağ-yarımsəhra-qonur; dağ qır-

mızı və dağ-sarı; dağ-qəhvəyi; dağ-boz-qəhvəyi və dağ-boz; dağ-səhra; dağ-laterit 

Torpaq örtüyünün coğrafi (bioloji) müxtəlifliyinin yayılması qanunauyğunluğu insanın müxtəlif xarakterli 

təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri nəticəsində bu və ya digər dərəcədə dəyişikliyə məruz qalmışdır. Hətta şumlanma-

yan ərazilərdə daimi mal-qara otarılması, bitki qalıqlarının sistematik olaraq yandırılması, mədəni otlaq sahələri-

nin gübrələnməsi və ya ot səpilməsi torpaqda dərin dəyişikliyin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu dəyişiklik müs-

bət effekt verərək bioloi məhsuldarlığı yüksəldə bilər, yaxud mənfi nəticəyə gətirib çıxarır – torpağın strukturu 

pozulur, su və külək eroziyası baş verir. 

Şumlanma, sistematik becərmə, üzvi və mineral gübrələr verildikdə torpaq əhəmiyyətli dərəcədə dəyişikliyə 

uğrayır. Antropogen  torpaqların müasir təsnifatında belə torpaqlar «mədəniləşmiş» və «mədəni» torpaq adlanır. 

Meliorasiya, qurudulma, suvarma, dərin plantaj  şumu aparıldıqda torpaqda daha çox dəyişikliklər baş verir: 

torpağın su və istilik rejimi və ya genetik horizontların bütün sistemi pozulur. Belə torpaqlar «dəyişilmiş», «kö-

kündən dəyişilmiş» qrupa aid edilir. 

Dəniz dibinin insan tərəfindən qurudulması, kolmataj, irriqasiya gətirmələrinin akumulyasiyası, sənaye tul-

lantılarının rekultivasiyası yolu ilə yaradılan torpaqlar xüsusi antropogen torpaqlar qrupu kimi ayrılır. 

Dənizkənarı bataqlıqların qurudularaq münbit (əsasən çəmənlər) torpaqlara çevrilməsi Qərbi Avropada, Şi-

mali və Cənubi Amerikanın Atlantik okeanının düzən sahillərində geniş miqyasda həyata keçirilir. 

---