MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud



Yüklə 4,78 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə189/228
tarix30.12.2017
ölçüsü4,78 Mb.
#18712
1   ...   185   186   187   188   189   190   191   192   ...   228

 

346


iri tənək hafı, talış məxməri kəpənəyi, kürd sarıcası, ioniya bərqvuranı və hilatanı; əsl arı və böcəklərdən isə por-

çinski zolaqlı arı, dağıstan zolaqlı arı, Mlokoseviç zolaqlı arı, fars zolaqlı arı, alp rozaliyası, Skovits uzunbığı, 

qırmızı talış qaçağanı, qafqaz ilbizyeyən fışqırdanı, qəşəng böcək, fərat çapağanı, solomon qızılböcəyi və palıd 

diserkasını göstərmək olar. 

Tədqiqatçıların məlumatına görə respublikamızın florasında 4200 bitki növü məlumdur, onun 370-i Azər-

baycanın endem bitkilərinə aiddir. («Azərbaycan florası 1950-1961). 

Azərbaycan Respublikası  ərazisində demək olar ki, bitki örtüyünün bütün tiplərinə – qədim meşə borealı, 

səhra, kserofit, bozqır, Qafqaz və adventiv bitki örtüyünə təsadüf edilir. Qədim meşə borealı florasına Talışda, 

Kiçik və Böyük Qafqaz dağlarında, kserofil və Qafqaz bitki tiplərinə və sırf boreal bitki tipinə isə Respublika-

mızın bütün bölgələrində təsadüf edilir. Səhra bitki örtüyü əsasən Kür-Araz ovalığı və Abşeron yarımadası üçün 

səciyyəvidir. Göstərilən bitki tipləri bir çox bitki qruplaşmaları əmələ gətirir. 

Azərbaycanın ayrı-ayrı coğrafi landşaft bölgələrinin flora zənginliyi müxtəlifdir. Naxçıvan MR-nın  ərazisi 

bitki növləri ilə daha zəngindir. Buranın bitki növləri respublika florasının 43%-ni təşkil edir. Quba-Qusar dağ 

massivinin bitki növləri floramızdakı bitki növlərinin 40%-ni, Kiçik Qafqazın mərkəzi dağlıq hissəsi 34,5%-ni, 

Böyük Qafqazın şərq massivi 29,4%-ni, Talışın dağlıq hissəsi 27%-ni təşkil edir. Kiçik Qafqazın şimal yamıcın-

da bitki növləri nisbətən azdır. Kiçik Qafqazın dağlıq hissəsinin aşağı dağətəyi massivi, Böyük Qafqazın dağlıq 

massivinin qərb hissəsi, Kür-Araz ovalığı florası orta dərəcədə (23-26%) bitki növləri ilə zəngindir. Kür düzən-

liyi, Abşeron yarımadası, Qobustan, Samur-Dəvəçi florasında bitki növləri azdır (Prilipko, 1966). 

Respublika ərazisində 865-dən artıq şibyə, 500-ə qədər mamır növü vardır. 

Azərbaycanın yabanı dendroflorasında 460-a yaxın ağac və kol növünə təsadüf olunur ki, bu da respublika 

florasındakı bitki növlərinin 11%-ni təşkil edir. Onların 70-i endem növü olub respublikamızdan kənarda bitmir. 

Azərbaycan florasında üçüncü dövrə aid olan relikt ağac və kollar bitir. Onlardan eldar şamı, dəmirağac, ipək 

akasiyası, xəzərlələyi və b. göstərmək olar. Nadir və kökü kəsilmək təhlükəsi altında olan bir çox ağac və kol 

növləri Azərbaycanın qırmızı kitabına daxil edilmişdir. Onlara ipək akasiyası, Xəzər lələyi, budaqlı danaya, də-

mirağac, qarmaqvarı  şam, aptek dəfnəgilası, hirkan əncili, qanadmeyvə yalanqoz, adi şabalıd, radde tozağacı, 

sarı  rododendron, qafqaz rododendronu aiddir. 

Azərbaycan florasına müxtəlif dərman, efiryağlı, dekorativ, meyvə, texniki və digər faydalı bitkilər daxildir. 

Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, insanın uzunmüddətli düşünülməz təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində respub-

likamızın bitki örtüyünün bioloji müxtəlifliyi deqradasiyaya məruz qalmış, dəyişilmiş, kasatlaşmış, azalmış, bə-

zən məhv edilmişdir. Onu sadə olaraq aşağıdakı sxemdə göstərmək olar: 

 

 



Şəkil 17.1. Antropogen faktorların bioloji müxtəlifliyə təsiri 

 

Bitki örtüyünün bioloji müxtəlifliyinin pozulması  və ya məhv edilməsi ilə  əlaqədar respublikamızın bəzi 



regionlarında müasir bitki ortüyünün BM-yi müasir iqlimə uyğun gəlmir. Bunu aşağıdakı misallarla izah etməyə 

çalışaq.  

Kiçik Qafqazın  şimal yamacında vaxtilə  məhsuldar iberiya palıdı meşələri yayılan aşağı dağ-meşə 

qurşağının yerində hazırda çox yerdə kserofil qaratikan kolu üstünlük təşkil edən müxtəlif şiblək qruplaşmaları 

formalaşmışdır. Bunun əsas səbəbi oradakı palıdlıqların məhv edilməsi, ərazinin kənd təsərrüfatı bitkiləri altında 

və örüş kimi istifadə olunmasıdır. Meşəsizləşdirilmiş ərazilər yamacların baxarından və meylliliyindən asılı ola-

raq bu və ya digər dərəcədə eroziyaya uğramışdır. Belə sahələrdə antropogen təzyiq dayandırılarsa ilkin BM-in 

bərpası prosesi konkret sahədə BM-in pozulma dərəcəsindən, onun fiziki-coğrafi yerləşməsindən (dəniz 

səviyyəsindən yüksəkliyindən, yamacın cəhəti və dikliyindən), torpağın pozulma dərəcəsindən və s.-dən asılıdır. 

Məs. Meşəsizləşdirilmiş dik yamaclarda palıd meşələrinin yerində formalaşan ikinci dərəcəli ağac cinslərindən 

(əsasən dəmirqara) ibarət ağaclıqları mal-qaradan mühafizə etmək yolu ilə tədricən ilkin palıd meşəsini bərpa 

etmək olsa da, onun BM-ni olduğu kimi qaytarmaq mümkün deyildir.  




 

347


Qaratikan üstünlük təşkil edən güclü dərəcədə eroziyaya məruz qalmış sahələrdə biosenoz (bitki novləri, 

heyvanat aləmi, mikroorqanizmlər) tamamilə pozulduğundan, biotop (torpaq) itirildiyindən ilkin BM-yi 

(məhsuldar palıd meşələrini) bərpa etmək qeyri-mümkündür. Belə sahələrdə yerli ağac növlərinin  əkini yaxşı 

nəticə vermir, burada mövcud biotopa uyğun ağac növlərinin (eldar şamı, krım  şamı, saqqızağac, ardıc, 

söyüdyarpaq armud) becərilməsi məqsədə uyğundur.  

Qoruqlar, yasaqlıqlar və milli parklar bioloji müxtəlifliyin qorunmasında mühüm rol oynayır. Lakin təəssüflə qeyd 

etmək lazımdır ki, respublikamızdakı xüsusi mühafizə olunan ərazilərdə də təbii ehtiyatlar lazımi səviyyədə qorunmur. 

Qoruq və yasaqlıq ərazilərində qanunsuz kəsilən ağaclara tez-tez rast gəlinir. Göygöl, Zaqatala, İlisu, İsmayıllı qoruqlarında 

meşənin yuxarı  sərhədi yay otlaqları kimi istifadə olunur. Qarayazı, Türyançay, Pirqulu qoruqlarında, həmçinin  şəhər, 

qəsəbəətrafı yaşıl zonalarda, Yalama kurort meşə sahəsində isə ilboyu mal-qara otarılır. Bunun nəticəsində meşə 

ekosistemlərinin bioloji müxtəlifliyi bu və ya digər dərəcədə deqradasiyaya uğramışdır. 

Azərbaycan Respublikasının ekoloji baxımdan dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Proqramında bi-

oloji müxtəlifliyin qorunması probleminin həllinin aşağıdakı əsas strateji istiqamətləri irəli sürülür: 

– biomüxtəlifliyin qorunmasına yönəldilmiş bütün beynəlxalq konvensiyalara və digər ölkələrarası və re-

gional müqavilələrə qoşulmaq; 

– bioloji müxtəlifliyin əhəmiyyətli komponentlərinin müəyyənləşdirilməsi və onların qorunması üçün əlavə 

tədbirlərin hazırlanması və həyata keçirilməsi; 

– biomüxtəlifliyin vəziyyətinin monitorinqi üçün ölkə flora və faunasının Qırmızı və Yaşıl kitablarının tərtibi və 

yeniləşdirilməsi; 

– xüsusi mühafizə olunan ərazilərdə müxtəlif qoruma statusuna malik olan bitki və heyvanat aləminin 

bərpası üçün müvafiq şəraitin yaradılması; 

– nadir və kökü kəsilmək təhlükəsi olan bitki və heyvan növlərinin genofondunun qorunmasının təmin edilməsi və 

onları xüsusi qorunan təbii ərazilərdə, nəbatat bağlarında, zooloji parklarda saxlanılması üçün şəraitin yaradılması; 

– biomüxtəliflik üçün təhlükənin və bunun nəticəsində ilk növbədə  təsir altına düşə biləcək təbii bitki və heyvan 

növlərinin proqnozlaşdırılması; 

– biomüxtəlifliyin qorunması məqsədilə Milli parkların yaradılması. Qeyd edək ki, son iki il ərzində 5 Milli park 

yaradılmışdır. Yeni Milli parkların yaradılması üzrə işlər davam etdirilir. 

XVIII Fəsil 

 

XÜSUSİ MÜHAFİZƏ OLUNAN ƏRAZİLƏR 

 

18.1. Qoruqlar 

 

Antropogen amillərin təsiri nəticəsində təbiətin ilkin halı bu və ya digər dərəcədə pozulmağa məruz qalır və 



antropogen landşaftlar yaranır. Bu zaman landşaftın, o cümlədən təbii ekosistemlərin ayrı-ayrı komponentləri, 

növmüxtəlifliyi müxtəlif dərəcədə pozulur və ya məhv edilir,növlər və qruplaşmalar arasında əlaqə, tarazlıq po-

zulduğundan biosferin buferlik qabiliyyəti zəifləyir. 

Elmi-texniki tərəqqinin yeni yüksək mərhələsində  çoxsahəli sənayenin və kənd təsərrüfatının sürətlə inkişa-

fı, müxtəlif  nəqliyyat  növlərinin hədsiz çoxalması təbiətdən və təbii sərvətlərdən daha geniş istifadə olunması 

ilə nəticələnir. Söz yox ki, insanın müasir fəaliyyəti cəmiyyətə böyük fayda da verir: əhalinin ümumi güzaranı 

yaxşılaşır, xəstəliklərin qarşısı xeyli azalır. Lakin insanın təbiətə müdaxiləsi əksər hallarda neqativ ekoloji hadi-

sələrlə də nəticələnir:  təbii ekosistemlərin deqradasiyası, bir çox bitki və heyvan növlərinin sıradan çıxması, tə-

bii resursların tükənməsi baş verir. Bu baxımdan, dövlət tərəfindən yaradılan qoruqlar təbiətin və ətraf mühitin 

mühafizəsinin köməyinə gəlir. 

Qoruqlar elm, mədəniyyət və təsərrüfat üçün müstəsna əhəmiyyəti olan, dövlət tərəfindən mühafizə edilən 

ərazilərdir (akvatoriyalardır). 

Qoruqlar təbiətin ən yüksək mühafizə formalarından biridir. Burada müxtəlif təbii zonaların xarakterik land-

şaftları, kökü kəsilməkdə olan, yaxud nadir hallarda rast gəlinən bitki və heyvan növləri, eləcə də sıradan çıx-

maq təhlükəsinə məruz qalan  təbii komplekslər və onların komponentləri, mağaralar, şəlalələr buzlaqlar və s. 

qorunur. Qoruqlarda geoloji kəşfiyyat işləri,  şumlama, mal-qara  otarılması, turizm, ov etmək, balıq tutmaq, 

ağac kəsmək, bitkiləri məhv etmək, ümumiyyətlə təbii sərvətlərdən istifadə etmək  və onların təbii halını  poz-

maq qadağan edilir. Qoruqlar təbii canlı laboratoriya sayılır.  Burada müxtəlif obyektlərdə uzun illər boyu 

tədqiqatlar aparılır, təbiətin etalon və kontrol sahələrdə mürəkkəb ekoloji sistemlərin  inkişafı qanunauyğunluq-

ları öyrənilir. Tədqiqat zamanı  əldə edilən materiallar təsərrüfatda istifadə olunan sahələrlə müqayisə olunur. 

Belə nəticələr təbii mühitin pozulma dərəcəsini aşkara çıxarmağa  və onun qarşısını almaq üçün tədbirlər siste-

mini hazırlamağa imkan yaradır.  Ekoloji sistemin daha çox rəngarəngliyini öyrənmək, genetik fondun növlərini 

saxlamaq məqsədilə qoruqlar müxtəlif landşaft zonalarında yaradılır. Qoruq əraziləri ətrafında mühafizə zonala-

rı (zolaqları) yaradılır. Bu zonalar insanın təsərrüfat  fəaliyyətinin qoruğa daxil olmasının qarşısını alır. 




Yüklə 4,78 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   185   186   187   188   189   190   191   192   ...   228




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə