372
Sxem 3. Radial marşrut
Kombinasiyalı marşrut – xətti, dairəvi və radial marşrut elementinin ixtiyari kombinasiyasını özündə
birləşdirən marşrut. Məsələn, Bakı-Şəki-Qəbələ-Zaqatala-Qax-Zaqatala-Tiflis (Sxem 4.)
Sxem 4. Kombinasiyalı marşrut
Marşrut üzrə hərəkət zamanı marşrutdaxili adlanan müxtəlif nəqliyyat vasitələrindən istifadə edilə bilər.
Turizm təsərrüfatı və onun iqtisadiyyatın digər sahələrinin inkişafına təsiri
a) Turizmin maddi-texniki bazası
Turizm təsərrüfatı ilə məşğul olan subyektlər öz fəaliyyətini daimi etmək üçün müxtəlif əmək vasitələrinə
malik olmalıdır. Turizmdə istifadə olunan əmək vasitələrinin məcmusu onun maddi –texniki bazasının əsasını
təşkil edir.
Turizmin maddi-texniki bazasına turizm tikintiləri (binaları), onun texniki təhcizatı (avadanlıq), nəqliyyat va-
sitələri və digər əsas fondlar daxildir. Maddi-texniki baza mütəşəkkil turizmin inkişafının əsasını təşkil edir. Be-
lə ki, turistlər tam kompleks xidmət göstərilməsi (yerləşdirmə, qidalanma, daşınma, müalicə, ekskursiya və s.)
üçün bütün zəruri şərait yaradır.
Turizmin maddi-texniki bazasının tərkibinə – turist firmaları (turopedratorlar və turagentlər), mehmanxana-
lar, turist bazaları, ticarət, avtonəqliyyat müəssisələri, turist ləvazimatı və avadanlığın kirayə məntəqələri, turist
yollayışının (putyovka) satış büroları, nəzarət-xilasetmə xidmətləri, turist klubları və s. daxildir.
Xidmət növlərinə görə turizm müəssisələrinin aşağıdakfı tipləri mövcuddur:
-
turistləri bütün xidmət kompleksi ilə təmin edən müəssisələr (öz mehmanxanaları olan turist firmaları);
-
turizmin təşkili məqsədi ilə təsis edilən müəssisələr (turagentlər, səyahət və ekskursiya, yollayış satışı, turist qəbu-
lu büroları);
-
turistlərin yerləşdirilməsi, daha doğrusu yaşaması və gecələməsi məqsədi ilə təsis edilmiş müəssisələr
(mehmanxanalar, turbazalar və s.);
-
yeyinti, ərzaq müəssisələri (restoranlar, barlar və s.);
-
nəqliyyat xidməti müəssisələri;
-
turistlərə mədəni xidmət obyektləri (teatrlar, konsert zalları və s.) və ekskursiya xidmətini (ekskursiya bü-
roları) təmin edən müəssisələr.
Maddi-texniki bazaya aid olan obyektlər mülkiyyət növünə görə xüsusi (turist təsərrüfat subyektin özünə məxsus
olan) və bu subyektin digər subyekt (məsələn, şəhər tabeliyindəki mehmanxanalarda yerlərin icarəsi) və fiziki şəxslər-
dən icarəyə götürdüyü (mənzillər, evlər) obyektlərdir. (Məmmədov, Soltanova, Rəhimov, 2002).
Turizmin hər hansı bir regiondakı maddi – texniki bazası tərkibinə, gücünə, miqdarına və keyfiyyətinə görə
turistlərin tələbatına uyğun olmalıdır. Əks təqdirdə, əhaliyə turist xidmətinin səviyyəsi və keyfiyyəti kəskin su-
rətdə pisləşir. Bu da öz növbəsində turist məhsulunun satışı həcminin azalmasına səbəb olur.
Turistin yerləşdirilməsi (yaşaması və gecələməsi) məqsədi ilə təsis olunmuş müəssisələrə mehmanxanalar
(otellər), turist bazaları, motellər, kempinqlər və s. aid edilir. Marşrut zamanı qrupların, bir gecə dayanacaqları
üçün turist bazalarının düşərgələr və ya komalarda yerləşdirmə obyekti ola bilər.
373
Yerləşdirmə – turizmin ən mühüm elementidir.
Yerləşdirmə yoxdursa, turizm də yoxdur. Yerləşdirmə vasi-
tələrinin yaradılması turist qəbulundan və turizm resurslarının istismarından böyük gəlir götürməyə can atan hər
hansı bir turist regionu və ya mərkəzinin iqtisadiyyatı üçün qəti və sərt tələbdir.
Ümumdunya Turizm Təşkilatının tövsiyyələrinə görə bütün yerləşdirmə vasitələrini iki qismə ayırmaq olar:
kollektiv və fərdi surətdə yerləşdirmə. Turistlərin kollektiv surətdə yerləşdirilməsi vasitələrinə mehmanxanalar
və ona müvafiq müəssisələr, ixtisaslaşmış müəssisələr, kollektiv yerləşdirməyə imkanı olan digər müəssisələr a-
iddir.
C
ədv
əl 19.2.
Beyn
əlxalq turizmd
ən
əld
ə olunan
gə
lirl
ər
(mlrd. AB
Ş
dollar
ı il
ə)
Turistlərin yerləşdirilməsi ilə məşğul olan müəssisələr tutum (yerlərin sayı), komfortluq (rahatlıq) və fəaliy-
yət dövrünə görə üç qrupa bölünür.
Bir çox ölkələrdə mehmanxanaların komfortluq səviyyəsi dərəcələrlə göstərilir, bu dərəcələr «ulduz» anlayış
ilə ifadə edilir. Mehmanxanalar üçün ulduzların beş dərəcəsi müəyyən edilmişdir. Bir ulduzdan (ən aşağı dərə-
cə) beş ulduza (ən yüksək dərəcə) qədər. Mehmanxanaların (otellərin) dərəcələrinin müəyyən edilməsi, turizm
biznesinin mühüm vəzifəsidir.
Dərəcələrə ayırmaq barədə ÜTT-min tövsiyyələri mövcud olsa da, əfsuslar olsun ki, hər bir ölkə bu tövsiyyə-
ləri özünə məxsus surətdə şərh edir.
b) Beynəlxalq, regional və milli turizm
Müasir dövrdə, bütün dünyada xarici turizmin inkişaf problemləri ilə bu və ya digər səpkidə məşğul olan
300-dən artıq beynəlxalq təşkilat fəaliyyət göstərir. İlk öncə qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq turist mübadilə-
si məsələləri ilə məşğul olmaq, BMT-nin fəaliyyətində də müəyyən yer tutur.