399
firmalar - «Simens - Qalske», «AEQ» və başqaları Bakıda daha güclü elektrik stansiyaları tikmək
barədə müraciət
etdilər. Bu məqsədlə 1898-ci ildə «Elektrik gücü» aksioner (səhmdar) cəmiyyəti yaradılır.
1900-cu ilin martında «Elektrik gücü» AC Bakıda iki elektrik stansiyası layihələşdirir və onların tikilməsinə
başlanır: «Belqorod» - 6000 l.s., və Bibi-Heybət - 1000 l.s. (sonralar o «Krasnaya zvezda» İES və Krasin adına
İES adlandırıldı).
1902-ci ilin martında istismara buraxılan Belqorod elektrik stansiyasında «Zulcer» firmasının hər birinin
1000 l.s gücü olan dörd buxar maşını, «Lezner» firmasının 2000 l.s. gücü olan buxar maşını, AEQ firmasının
6000 v gərginlikli generatoru quraşdırıldı. Bibi – Heybət elektrik stansiyasında «Simens - Qalske» firmasının
500 l.s. gücündə olan iki buxar maşını qoyuldu. Belqorod və Bibi – Heybət elektrik stansiyaları o dövr üçün
Rusiyada ən böyük stansiyalar idi.
1912-ci ildə Bibi – Heybət və Belqorod elektrik stansiyalarının növbəti genişləndirilməsinə başlandı. İşə
AEQ firmasının 8000 kvt gücündə olan turbogenerator daxil edildi. Belə turbogeneratorun daxil edilməsi Bibi –
Heybət elektrik stansiyasının gücünü 10800 kvt-a çatdırdı.
1914-cü ildə Bibi – Heybət və Belqorod stansiyaları arasında əlaqə yaradıldı. Bu tarixi Azərbaycanda
elektrik sisteminin yaranması tarixi hesab etmək olar. 1915-1917-ci illərdə Bibi - Heybət stansiyası Rusiyada ən
böyük və Avropada ən faydalı stansiyaya çevrildi. 1915-ci ildə bu iki elektrik stansiyasının ümumi gücü 47000
kvt-a çatdırıldı.
1913-cü ildə Respublikanın Gəncə, Şəki, Quba və Lənkəran şəhərində ümumi gücü 635 kvt olan bir sıra kiçik
elektrik stansiyaları işə düşdü.
Sovet dövründə energetika quruculuğunun mərhələləri
1920-ci ildə «Elektrotok» energetika kompaniyası qabaqlar xüsusi firmalara məxsus olan daha beş mədən
elektrik stansiyasını (- Romanı –4000 kvt, Zabrat- 720 kvt, Sabunçu – 700 kvt, Suraxanı – 900 kvt və Artyom
adası – 1420 kvt -) birləşdirdi. «Elektrotok» elektrik stansiyasının ümumi gücü 56000 kvt-a çatdırıldı.
Bakının mədənlərində neft istehsalı dünyanınkinin 17,8%-ni və SSRİ-nin neft hasilatının 80%- qədərini
təşkil etməsini nəzərə alaraq QOELRO-nun planında Bakı sənaye rayonunun elektrikləşdirilməsinə xüsusi
diqqət ayrıldı. Elektrik stansiyalarının genişləndirilməsi ilə yanaşı elektrik şəbəkələri də inkişaf etdirildi. 1935-ci
ildə elektrik sisteminin gücü 176 min kvt-a qədər artırıldı.
Layihəyə uyğun olaraq «Krasnaya Zvezda» İES-də hər birinin gücü 25000 kvt olan iki terlofikasiya turbini,
Krasin adına İES-ə isə 25000kvt gücü olan bir kondensasiya turbini qoyuldu. 1939-cu ildə bütün aqreqatlar işə salındı.
Sistemin gücü 251.6 min kvt-a çatdırıldı.
1941-ci ildə Sumqayıtda İstilik Elektrik Mərkəzi yaradılaraq gücü 24000 kvt olan kondensasiya turbini və gücü
25000 kvt olan AP-25-1 tipli teplofikasiya turbini işə salındı.
1940-cı ildə Azərbaycan energetika sisteminin gücü 251000 kvt-ə çatdırılaraq 1920-ci il sistemindən 5 dəfə çox
təşkil etdi. 1940-cı ildə yarımstansiyaların sayı – 139, 20 – 110 kvt-lıq hava xəttlərinin uzunluğu 651 km, güc
transformatorlarının ümumi gücü 589600 kvt təşkil edirdi. Bu illərdə «Severnaya» İES-i və Mingəçevir SES-i işə
salındı, fəaliyyətdə olan elektrik stansiyalarında rekonstruksiya işləri aparıldı. «Severnaya» İES-də yeni enerji bloku
montaj edildi, Əli – Bayramlı İES-i tikildi. 1980-ci illərdə hər birinin gücü 390 mvt olan iki aqreqatdan ibarət Şəmkir
SES-i tikildi. 1983-cü ildə Azərbaycan İES-də iki aqreqatın montaj işləri qurtardı. Hazırda Azərbaycan İES-in
(Mingəçevirdə) 2400 mvt- gücünə malik olub Cənubi Qafqazda ən güclü elektrik stansiyası sayılır. O,
respublikamızın yarısının tələbatını ödəyir. 1990-cı ilin əvvəlində Azərbaycan İES-nin axırıncı 7 və 8-ci enerji blokları
istismara verildi.
Ermənistanla olan münaqişə Azərbaycanın energetikasına mənfi təsir göstərdi, «Azərbaycan İES – Ağdam- İmişli»
elektrik enerjisinin məsafəyə verilməsi sıradan çıxarıldı.
Hazırda «Azərenerji» AC- tinin kollektivi tərəfindən konkret işlər yerinə yetirilir. Bir çox xarici banklar Azərbaycan
iqtisadiyyatının gələcək inkişafına etibar edərək ona xeyli kreditlər ayırır. Belə ki, 1995-ci ildə Yenikənd SES-nın
tikilməsi üçün Azərbaycana 53,4 milyon ABŞ dolları miqdarında kredit verildi.
«Severnaya» İES-nin rekonstruksiyası üçün Yaponiya 160 milyon dollar miqdarında kredit ayırdı. Planlaşdırılmış
işlər başa çatdıqdan sonra müəyyən edilmiş güc daha 400 mvt artacaqdır.
Hazırda 500 və 300 kv gərginlikli elektrikin məsafəyə ötürülməsi müvafiq olaraq 594 və 1025 km təşkil edir.
Bütün kompleks işlər yerinə yetirildikdən sonra Respublikanın enerji sisteminin gücü xeyli artacaq və sonralar
Azərbaycan elektrik enerjisini Avropaya ixrac edə biləcəkdir.
Cədvəl 20.7.
1999-2010 illərdə yeni elektrik güclərinin işə salınması
İllər
Elektrik stansiyasının adı
Əlavə
edilən güc
Tələb
olunan xərc
mln. ABŞ
dolları
1999-2002 Naxçıvan MR üzrə, kiçik +32,5
66,0
400
SES-lər MVT
2000 Azərbaycan İES (9-cu blok) +270 MVT
20
2002 Bakı İEM-1, 2-ci aqreqat
+56 MVT
50
2003 Sumqayıt
İEM-1. (qaz
turbinləri)
+170 MVT
120
2004 Sumqayıt İEM-1 (buxar-qaz
komp)
+250 MVT
175
2005
Əli-Bayramlı İES (buxar-
qaz qurğ)
+400 MVT
300
2007
2007
Tovuz SES
Əli-Bayramlı İES (buxar-
qaz qurğusuna qaz turbini)
+380 MVT
+170 MVT
450
120
2008
Əli-Bayramlı İES (buxar-
qaz qurğusu)
+250
MVT
175
Cədvəl 20.8.
Naxçıvan MR-da su elektrik stansiyalarının
tikilməsi proqramı
№-si Çayın adı SES-in
gücü,
MVT
Layihənin
təxmini qiyməti
1. Naxçıvan çayı 4,9
11.00
2. Gilan
çayında
I-SES
5,5
10,75
II –SES
4,8
9,80
III - SES
6,3
10,75
IV –SES
6,5
11,20
3.
Əlincə çayında 1,4
6,10
4. Nəsirvaz
I –SES
II –SES
1,2
1,5
3,10
3,30
20.5. Dünyanın ərzaq problemi
Sivilizasiyanın inkişafı həmişə aclıqla müşayiət olunmuşdur. XIX əsrdə yalnız Çində 100 mln. adam acından
ölmüşdür. Hindistanda son 50 ildə acından ölənlərin sayı 20 mln.-na çatmışdır. 20-ci -30-cu illərdə aclıq fəlakəti
5 mln. insanın ölümünə səbəb olmuşdur.
Lakin bəşəriyyətin uzunmüddətli tarixində ərzaq problemi ilk dəfə həm ərazi, həm də kəmiyyət baxımından belə
qlobal miqyas almışdır. BMT-in ərzaq və kənd təsərrüfat Təşkilatı (FAO) belə hesab edir ki, dünyada 1,2 mlrd. adam
doyunca yemək tapmır.
Müxtəlif aclıq formalarından iztirab çəkən əhalinin çox hissəsi dünya xəritəsində olduqca geniş ərazi tutur və
enli zolaq şəklində ekvatorun hər iki tərəfi boyu uzanaraq bura praktiki olaraq bütün inkişaf etməkdə olan
ölkələr daxil olur. Planetimizdə aclığın məkanı Afrika dövlətləri sayılır.
Yetkin bir adamın bir kq cəkisinə 40-46 kilokalorı tələb olunur, bu isə sutka ərzində təxminən 2500
kilokalori təşkil edir. İnsanın qəbul etdiyi kalori hər şeydən öncə qidanın gücündən (növündən), fiziki yükündən
və yaşadığı yerin iqlimindən asılıdır.
Ərzaq probleminə müxtəlif amillər təsir göstərir. Ən mühüm amillərdən biri inkişaf etməkdə olan ölkələrdə
əhalinin artmasıdır. Son 50 il ərzində inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ərzaq istehsalının artımında yüksəliş
olmuşdur, lakin əhalinin artımı iki dəfə çox olmuşdur. Əhali sayının belə artımı ərzaq istehsalı artımının çox
hissəsini istifadə edir və onu aclıqdan xilas etmir.
Bununla belə inkişaf etmiş ölkələrdə ərzaq məhsulu istehsalı iki dəfə yüksəlmiş, əhalinin sayı üçdə bir dəfə
artmışdır.