MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

405

Øÿêèë 20.7. Çÿðÿðëè ìàääÿëÿðèí îðãàíèçìÿ äàõèë îëìàñûíûí âÿ 

÷ûõìàñûíûí ÿñàñ éîëëàðû 

 

Nyu-Yorkun Bronks, Qarlem rayonları evsizlərin, gizli mirrantların (mühacirlərin) sığınacağı olmuşdur, 

burada vərəm, salmonellezom, hepatit, zöhrəvi xəstəliklər, SPİD, narkomaniya, alkoqolizm hadisələri çoxalmış, 

əhali psixi pozğunluqlardan əziyyət çəkir. 

Şəhər mühiti, bir qayda olaraq müxtəlif kommunal-məişət, sənaye tullantıları ilə güclü çirklənmişdir. Ətraf 

mühiti burada ən çox çirkləndirən mənbə nəqliyyat sayılır. Şəhərlərdə fiziki çirklənmə, elektromaqnit, radiasiya, 

istilik  çirklənmələri də yüksək həddə çatmışdır. 

Şəhər mühitinin çirklənməsi şəhərlərin sağlamlığına neqativ təsir göstərir və allergiya, ürək-damar, onkoloji, 

nəfəs orqanları xəstəliklərinin artmasına səbəb olur.  

BMT –in məlumatına görə dünyada olduqca yoxsul yaşayan  əhalinin sayı 1 milyardı keçmişdir. ABŞ-ın çox 

zəngin ailələri (illik gəlir 2,5 milyon dollardan artıq) 0,5 % təşkil edib, ölkə car –dövlətinin 35 %-nin (on il 

əvvəl bu rəqəm 25 %- idi) sahibi sayılır. Yoxsulluq həddindən aşağı olan ailələr bütün ailələrin 13 %-i qədərdir. 

ABŞ-da hər beş uşaqdan biri belə ailələrdə yaşayır.  

Cəmiyyətin sağlamlığının həlli tapılmayan problemindən biri də onun ölkələr arasında və ölkə daxilində 

qeyri bərabər olmasıdır.  İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə  əhalinin 2/3-dən çoxu tibbi: - sanitar xidmətindən 

məhrumdur.  İnkişaf etmiş ölkələrdə  əhalinin sağlamlığını  təmin etmək üçün elm və texnikanın yeni 

naliyyətlərindən istifadə olunur, lakin bu tibbi xidmətlərin bahalaşmasına səbəb olur. Buna görə də aşağı gəliri 

olan adamların ölüm hadisəsi yüksək  gəlirli adamlara nisbətən 2 dəfə yüksək olur. 

Ərzaq problemi  (əhalinin qida ilə  təmin olunması) insanların sağlamlığında mühüm faktor sayılır.  Əgər 

1960-cı illərdə yalnız 100 milyonluq əhalisi olan 5 inkişaf etməkdə olan ölkədə adambaşına qidanın orta 

kaloriliyi 2500-dən artıq idisə, 1980-cı illərdə belə ölkələr 35-ə, əhalinin sayı isə 1,9 milyarda çatırdı. İnkişaf 

etmiş ölkələrdə adambaşına orta kalorilik 3400-3500 kalori təşkil edir, bu isə qidanın zəruri rasionunu təmin 

edərək bütövlükdə əhalinin sağlamlığına yaxşı təsir göstərir. 

Əhalinin savadlılıq dərəcəsi sağlam həyat tərzini saxlamaq, əlverişsiz ekoloji faktorlardan qorunmaq və 

təkmilləşmiş tibbi yardımdan istifadə etməkdə mühüm şərait hesab olunur.  

1985-ci ildə 15 yaşından yuxarı 3,2 milyard adamdan 0,9 milyardı savadsız idi. Bu yaşlı əhalinin 25% -ni 

təşkil edir, ondan 330 milyonu (hər beşdə biri) kişi, 560 milyonu (hər üçüncü) qadın olmuşdur. 

 

Tibbi aspekt  

Cəmiyyətin sağlamlığının tibbi istiqaməti xəstəlik dərəcəsi, ölüm və strukturu, əmək qabiliyyətini itirmək, 

əlillik, həmçinin az çəkili uşaqların doğulması kimi göstəricilərlə səciyyələnir. 

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi inkişaf etmiş ölkələrdə  xəstəlik strukturunda birinci yeri qeyri infeksion, 

inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə əksinə infeksion xəstəliklər (hazırda azalmağa doğru gedir) tutur. Onlardan 

bir qismi (məs, çiçək) tamamilə yox edilmiş, digərləri isə  hər il 50 milyon uşağın poliomıyelitə, tetanusa, 

---

 

406

qızılcaya, difteriyaya, göyöskürəyə, vərəmə  və başqa xəstəliklərə qarşı peyvənd edilməməsi səbəbindən 

yayılmışdır. 

Lakin SPİD, zöhrəvi xəstəliklər, narkomaniya, SARÇ pnevmaniyası, alkoqolizm,quş  qripi artmağa doğru 

gedir. Hazırda dünyada SPİD xəstələrinin sayı 400 min nəfər, SPİD virusu sirayət edənlərin sayı isə 5-10 

milyon nəfərə çatır. Dünyada yeniyetmələrin 20-sindən biri hər il zöhrəvi xəstəliklərə tutulur.  

Körpə uşaqların ölüm dərəcəsi də arzu olunmaz haldır. Dünyada 1000 doğulan uşaqdan 70-i 1 yaşına qədər 

yaşamır. Uşaqların 15%-ə qədəri aşağı çəkidə doğulur. 

Dünya  əhalisinin işqabiliyyətini itirənlərin, (o cümlədən psixi pozğunluqla və  xəstəliklərlə  əlaqədar) sayı 

(10%-ə yaxın) həyacan doğurur. 

Fərdi əhval-ruhiyyə (hal-əhval) 

Dünya əhalisinin sağlamlığının demoqrafik, sosial-iqtisadi və tibbi aspektləri əhalinin sağlamlığında obyektiv əks 

olunur. Fərdi əhval-ruhiyyə –sağlamlığın vəziyyətinin subyektiv inikasıdır. O, şəxsi hisslərlə (duyğularla) – xoşbəxtlik, 

həyatından razılıq, hal-əhval və s. ilə ölçülür. Fərdi əhval – ruhiyyədə mühüm anlayış – «həyatın keyfiyyəti» sayılır. 

Hazırda həyatın keyfiyyət indeksi və onun xəstəliklə  əlaqəsi öyrənilir. Onların arasında aşağıdakılar ayrılır: ailə, 

narahatlıq hissi, maddi təhlükəsizlik, sağlamlığa şəxsi münasibət, faydalı iş, istirahət, inam və ideallar (ən yüksək arzu, 

məqsəd). 

Fərdi əhval-ruhiyyə – insanın mənəvi sağlamlığının əksi-inikasıdır. Mənəvi sağlamlıq sahəsinə özünə inam, 

düşüncə  tərzi, vərdişlər, hissiyyat, bütövlüklə – sağlam psixika (ruhi - aləm) aiddir. Qeyd etmək lazımdır ki, 

dünyada, xüsusən inkişaf etmiş ölkələrdə  mənəvi sağlamlıq böhranı – özünə  qəsdin çoxalması, SPİD-in 

yayılması, alkoqol, narkotiklər, müxtəlif stimulyatorlardan istifadəni göstərmək olar. 

 

20.8. Ətraf  mühitin  mühafizəsi  işində   

beynəlxalq  əməkdaşlıq  

Ekoloji  problemlərin  qlobal  xarakter  daşıması  bu  problemin  həlli  üçün  ətraf  mühitin  qorunması  

istiqamətində    tədbirlər  sisteminin  (iqtisadi, texniki, elmi, hüquqi, tərbiyəvi ) həyata  keçirilməsində  geniş  

beynəlxalq  əməkdaşlığı  tələb  edir. 

Ətraf mühitin qorunması üzrə  əməkdaşlıq hələ 100 il əvvəl yaranmış  və indi də sürətlə inkişaf etməkdə-

dir.BMT bu məsələyə daim diqqət yetirir.1962 – ci ildə BMT – in XVII Baş Məclisində «Ekoloji inkişaf və tə-

biətin Mühafizəsi» adlı xüsusi qətnamə qəbul olundu.Bu qətnamədə qeyd edilir ki, təbiətin mühafizəsi BMT – 

yə üzv olan bütün dövlətlərin bilavasitə vəzifəsidir və təbii ehtiyatların qorunub saxlanılması üzrə tədbirlər iqti-

sadi inkişafla birgə eyni zamanda aparılmalıdır. 

1972 – ci ildə Stokholmda BMT – in ətraf mühit məsələsi üzrə konfrans keçirildi.Konfrans ətraf mühitin 

mühafizəsi haqqında bəyanat qəbul etdi və 5 iyun Beynəlxalq ətraf mühitin mühafizəsi günü elan olundu. 

  

 

Şək.20.8 Ətraf  mühit  haqqında  Stokholm  planı 

 

1973 – cü  ildə «BMT – in  ətraf  mühit  üzrə  proqramı (YUNEP)»  təşkilatı  işə  başladı. YUNEP – in  

proqramı    ətraf  mühit  üzrə  bir  sıra  tədqiqatların  təşkil  və  koordinasiyasını, o  cümlədən  ətraf mühitin 

vəziyyətini izləyən stansiyalar sisteminin  yaradılmasını (monitorinq)  nəzərdə  tutur. 

BMT – in YUNESKO, FAO, ÜST və b. ixtisaslaşdırılmış təşkilatları da  ətraf  mühitin  qorunmasına  böyük  

diqqət  yetirir.Belə  ki,YUNESKO  öz  işlərində  mühüm  istiqaməti  ətraf  mühit  sahəsində  təhsilə  müxtəlif  

ekoloji  problemlər  üzrə  elmi  tədqiqatların  aparılmasına  yönəldir. 

 

---