MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

416

  

Ekologiya 

hüququ 

 

 

 

 

 

 

Təbii ehtiyatlar hüququ                  Təbiəti mühafizə hüququ      

(Təbii sərvətlərdən səmərəli   

 

 

         istifadə etmək)  

 

Ətraf mühitin 

sağlamlaş - 

 

 

 

 

 

dırılması 

 

Torpaq 

hüququ 

  Təbiətin qorunması 

 

 

Su hüququ 

 

 

Meşə hüququ 

 

Dağ və mədən hüququ 

 

 

Ekoloji münasibətlər sisteminin deformasiyası, gələcək qarşısında məsuliyyət hissinin olmaması ekoloji böh-

ranların mənbəyidir. Ali və orta məktəb məzunlarında və bütövlükdə əhalidə təbiətə istehlak münasibəti möv-

cuddur;  əhali arasında  ətraf mühiti öyrənmək, onun yaxşılaşdırılmasında iştirak etmək tələbi də öz inkişafını 

tapmamışdır. Ona görə də ekoloji təhsilin məqsədi təbiətə məsuliyyət münasibətinin formalaşdırılmasıdır. 

Ekoloji təhsil dedikdə ümumi ekoloji mədəniyyətin, hər planet sakinində ekoloji məsuliyyətin formalaşması-

na yönəlmiş fasiləsiz təhsil, tərbiyə və inkişaf prosesi, planetimizin hər sakininin ekoloji məsuliyyəti başa düşü-

lür. 

Mütəxəssislər məsuliyyətə şəxsiyyət və cəmiyyətin qarşılıqlı asılılıq və universal əlaqə forması kimi baxır. Şəx-

siyyətin formalaşması ölkənin və yaxın adamların, doğma diyarın və bütün palnetin taleyi üçün məsuliyyət hissi-

nin tərbiyə edilməsi ilə bağlıdır. 

Ekoloji məsuliyyət özünənəzarət, özünün hərəkətlərinin  ətraf mühitə  təsirinin yaxın və uzaq nəticələrini 

görmək qabiliyyəti, özünə və başqalarına tənqidi yanaşmaq və s. ilə bağlıdır. Təbiətə münasibətlə əlaqədar əxla-

qi tələblərə riayət edilməsi mümkün cəzaya görə qorxu və ətraf mühit tərəfindən məzəmmət deyil, möhkəm eti-

qadın inkişafını göstərir. 

Öz fəaliyyətlərilə təbii mühitə və insanların sağlamlığına zərərli təsir göstərənlər zəruri ekoloji hazırlıqdan 

keçməlidirlər, belə ki, bunu onları vəzifəyə təyin edən zaman, həmçinin attestasiya zamanı nəzərə almaq lazım-

dır. Belə hazırlığa malik olmayan şəxslər işə buraxılmamalıdır. Əgər nəzərə alınsa ki, insanın istənilən bütün fə-

aliyyəti qeyri-səmərəli olduqda onun təşkili ətraf mühit üçün təhlükəli ola bilər, onda aydın olur ki, praktiki ola-

raq hər bir işçi dövlət hakimiyyətində və idarədə müvafiq ümumi və professional ekoloji hazırlığa ehtiyac du-

yur. 

Bununla əlaqədar olaraq, pedoqoji işçilərin beynəlxalq ekoloji təhsili ümumtəhsil sistemində aparıcı istiqa-

mət kimi tanıyır, dövlət və hökumətlərə qlobal ekoloji böhran şəraitində təhsil sahəsində uyğun siyasət hazırla-

mağı məsləhət görürlər. 

Ekoloji təhsil ilə təhsil sisteminin ekologiyalaşdırılması bir-birindən fərqlənir. Onlar qarşılıqlı əlaqədə olsa-

lar da, müxtəlif xarakterli və səviyyəli ekoloji biliklərin bilavasitə mənimsənilməsidir. 

Ekoloji təhsilin iki əsas istiqaməti ayrılır: ətraf mühitin və insanın mühafizəsinin ümumi ideyaları ruhunda 

tərbiyə, təbii və antropogen ekosistemlərin varlığının ümumi qanunauyğunluqları haqqında xüsusi peşəkar bilik-

lərin əldə edilməsi. Hər iki istiqamət qarşılıqlı əlaqədədir, çünki onların arasında ekoloji qanunauyğunluqların 

dərk edilməsi, yanaşması prinsipləri durur. 

Təhsil sisteminin ekologiyalaşdırılması – ekoloji ideyaların, anlayış, prinsip, yanaşmaların başqa təlimlərə 

nüfuz etməsini, həmçinin ekoloji cəhətdən bilikli müxtəlif sahə mütəxəssislərinin hazırlanmasını nəzərdə tutur. 

Təhsil sistemi elmi tədqiqatlardan həmişə geri qalır. Çox vaxt həlli operativlik tələb edən ekoloji problemlərin 

xüsusiyyətini nəzərə alsaq, bu cür gerilik minimuma endirilməlidir. Ekoloji təhsil sisteminin bağlayıcı, onun əsas 

inkişaf amillərindən biri olmalıdır. 

 

21.7. Ekoloji informatika 

---

 

417

İnformasiya amilinin ekologiyada xüsusi əhəmiyyəti vardır. İnformasiya alınmasının səmərəli sistemi olma-

dan müasir cəmiyyətin ekoloji ziddiyyətlərinin həlli mümkün deyildir. İnformasiya dairəsi fəaliyyətin elə sahə-

sidir ki, yalnız onun vasitəsilə ekoloji ziddiyyətlərin qapalı dairəsini qırmaq mümkündür. 

İnformatika (fr. İnformation – informasiya və automatique - avtomatika) – elmi-texniki fəaliyyət sahəsi olub, 

informasiyanın (informasiya texnologiyası)alınması xüsusiyyətlərini, ötürülmə texnologiyasını təhlil və saxlan-

masını öyrənir. 

İnformasiya maddələr və enerji ilə yanaşı ümumi xarakter daşıyır. Ekoloji problem müvafiq olaraq mövcud 

informasiya aspektinə malikdir. Bura aşağıdakı bir çox məsələlər daxildir: 

– təbii mühitin dəyişdirilməsinin informasiya səbəblərinin öyrənilməsi, biosfer hadisə və proseslərində infor-

masiya səbəblərinin pozulması; 

– təbii mühitin vəziyyəti, ona antropogen təsir, mühitin çirklənməsi, ehtiyatların tükənməsi və s. haqqında 

informasiyanın alınması; 

– cəmiyyətin davamlı inkişafını təmin etmək üçün yeni elmi və texnoloji informasiyanın axtarılması və i.a. 

Sadalanan məsələlər bütövlükdə ekoloji informatikanın predmet  sahəsini müəyyən edir. Ekoinformatikada 

geoekoinformatika və sosioekoinformatika bir-birindən fərqləndirilir. 

Geoekoinformatika təbiətdən istifadənin səmərəliyini artırmaq və təbii mühitin vəziyyətinə nəzarət məqsədi-

lə biosfer və ekoloji tədqiqatların informasiya təminatını yerinə yetirir. 

Hazırda biosferə dair informasiyanın böyük hissəsi Yerin süni peykləri vasitəsilə alınır. Bu halda landşaftın 

elementləri, bitki örtüyü, çirklənmiş ərazilər və s. daha aydın görünür. 

Lakin peyk məlumatları Yerdəki müşahidələri tamamlamalıdır. Yerdə müşahidələrin inkişafı üçün stasionar 

və ekspedisiya tədqiqatları vacibdir. Bundan ötrü bütün ölkə daxilində təbii mühitin vəziyyətini müşahidə edən, 

analiz və proqnozunu verən xüsusi informasiya sistemi, yəni milli monitorinq sistemi təşkil edilməlidir. 

Qlobal səviyyədə təbii mühitin vəziyyəti üzərində nəzarət BMT strukturları vasitəsilə həyata keçirilir. BMT-

nin ətraf mühitə dair proqramına – YUNEP – uyğun olaraq üç əsas bölmə – ətraf mühitin monitorinqinin qlobal 

sistemi (ƏMMQS), potensial toksiki kimyəvi maddələrin Beynəlxalq registri (PTKMBR) və ətraf mühitə dair 

beynəlxalq informasiya sistemi – (İNFOTERRA) müəyyən edilmişdir. 

Cəmiyyətin təbii mühitlə ekoloji qarşılıqlı əlaqəsinin məzmun və forması təbiət haqqında əldə edilmiş bilik-

lər və  təbiətdən praktiki istifadə ilə müəyyən edilir. Bütün bunlar sosioekoinformatikanın məzmununu təşkil 

edir. Bura elmi informasiyanın inkişaf problemləri də daxil edilir. Belə ki, son nəticədə elmin əsas funksiyası 

cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini təmin etmək üçün lazım olan informasiyanı əldə etməkdir. 

Müxtəlif biliklər məcmusu bəşəriyyətin tarixi təcrübəsinin və elmi-texniki biliklərin toplandığı inkişafda olan 

informasiya sisteminin əsasını təşkil edir. Elmin sürətli inkişafı  nəticəsində bu informasiyanın həcmi fasiləsiz 

olaraq artır. 

Lakin bununla belə, yeni informasiyanın alınması çətinlikləri də çoxalır. 

Onlar ilk növbədə insanın informasiyanı qəbulu və analiz etmək kimi təbii imkanlarının məhdudluğundan; 

Yer şəraitində mikro-və meqadünya haqqında informasiya əldə etmək üçün şəraitin olmamasından irəli gəlir. 

Təbiətşünaslığın predmetinin makrodünya hüdudlarından kənara çıxması nəticəsində yeni elmi informasiya-

nın alınması üçün iri sənaye müəssisələrinin ölçülərinə bərabər eksperimental qurğuların tikilməsi tələb olunur. 

Belə ki, elementar hissəciklər fizikası sahəsində fundamental nailiyyətlər  elementar hissəciklərin nəhəng sürət-

ləndiricilərsiz, astrofizika sahəsində isə radio və optik teleskoplarsız mümkün deyildir. Digər tərəfdən, elmi eks-

perimentlər texnikasının inkişafına baxmayaraq, bir çox tədqiqatların Yer şəraitində aparılması qeyri-mümkün-

dür, ona görə də elmi laboratoriyaların kosmos şəraitində genişləndirilməsinə ehtiyac yaranır. 

XX əsrdə elmi işçilərin sayı, elmi tədqiqatlara çəkilən xərclər eksponensial əyri üzrə artmışdır. Bu, cəmiyyə-

tin həyatında elmin əhəmiyyətinin artmasını göstərir. Lakin həmin əyri elmi informasiyanın əldə edilməsinin çə-

tinləşdiyini göstərir, buna az diqqət yetirilir. 

Mövcud vəziyyətdən çıxış yolu elmi fəaliyyətin geniş informatizasiyalaşdırılması, informasiya texnologiya-

sının elmi tədqiqatların bütün mərhələlərində tətbiq edilməsidir. 

Elektrik hesablama maşınları olmadan, kompüterlərsiz elmin bir çox istiqamətləri, məsələn, elementar hissə-

ciklər fizikası, kosmik tədqiqatlar və s. ağılasığmazdır. 

Müasir elmi və sosial problemlərin həllində informasiyanın əhəmiyyətinin dərk edilməsi postindustrial, in-

formasiya cəmiyyəti anlayışının yaranmasına gətirib çıxarmışdır. İnformasiya və bilik strateji ehtiyata çevrilə-

rək, cəmiyyətdə xeyli sosial dəyişikliklərə səbəb olur. Əgər aqrar cəmiyyətdə iqtisadi fəaliyyət kifayət qədər qi-

da istehsalı ilə bağlıdırsa, burada məhdudlaşdırıcı amil münbit torpaqdırsa, sənaye cəmiyyətində – əmtəə isteh-

salı ilə bağlı olub, məhdudlaşdırıcı amil isə kapitaldırsa, informasiya cəmiyyətində iqtisadi fəaliyyət – informa-

siyanın alınması və insanların həyatının keyfiyyətini və istehsalın başqa formalarının effektliyini artırmaq məq-

sədilə tətbiqidir. Məhdudlaşdırıcı amil burada biliklərdir. 

İnformasiya texnologiyasının kütləvi tətbiqi ilə cəmiyyətlə təbiət arasında qarşılıqlı münasibətlərin ekstensiv 

tipindən intensiv tipinə keçid üçün real imkanlar yaranır. Bu zaman ictimai istehsala cəlb olunmuş təbii ehtiyat-

---