MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

44

təzyiqinin aşağı düşməsinə və qaz mübadiləsinin çətinləşməsinə səbəb olur. İ.A.Şilovun (2001) çöl tədqiqatları 

göstərdi ki, köstəbəyin yeraltı yollarında CO

2

-nin miqdarı orta hesabla 0,3...3,8% (maksimum 5,5), oksigeninki 

isə 15-20% arasında dəyişir. Kaliforniya sünbülqıranın dərin yuvalarında CO

2

 və O

2

-nin miqdarı uyğun olaraq 

2,4-2,9 və 17-19%, dovşanların yuvalarında isə 6-8 və 13-14% olmuşdur.  

Analoji vəziyyət ağacların koğuşlarında müşahidə olunur. Müşahidələr göstərmişdir ki, ağac koğuşlarında 

məskən salan sitta quşu, yaşıl ağacdələnin yumurta qoyan dövrdə O

2

-nin miqdarı 20%-dən aşağı, CO

2

 isə 0,7% 

olmuşdur. Quş balaları yumurtadan çıxdıqdan sonra havanın tərkibi daha çox dəyişikliyə məruz qalmışdır; yuva 

dövrünün sonunda sitta quşunun yuvasında oksigenin miqdarı 17-19%-ə enmiş, CO

2

-nin konsentrasiyası isə 2-

4%-ə qədər qalxmışdır.  

Qışda qar örtüyü altında da qaz rejimi əlverişsiz olur. 45-80 sm qalınlığında qarın altındakı torpaq səthində 

CO

2

-nin miqdarı 2,8-4,0% təşkil edir.  

Oksigenin çatışmazlığı və onun parsional təzyiqinin aşağı olan şəraitdə yaşayan heyvanlar müəyyən adapta-

siyaya malik olur. Yeraltı  sığınacaqlarda yaşayan məməlilər təbiətdə belə  şəraitlə üzləşməyən heyvanlara 

nisbətən CO

2

-nin bir qədər izafiliyinə (hiperkapniya) və  O

2

-nin çatışmazlığına dözür. Adaptiv mexanizm ilk 

növbədə qanın tənəffüs xassələrinin yaxşılaşması, qismən isə hemoqlobinin oksigenə yaxınlığının (oxşarlığının) 

artması ilə bağlıdır.  

Bənzər adaptasiya tipi yeraltı həyat tərzi keçirən suda-quruda yaşayan soxulcanda da aşkar edilmişdir. Bu-

nunla yanaşı, yuvada yaşayan və yereşənlərin  əksəriyyəti metobolizmin bir qədər aşağı  səviyyədə olması ilə 

səciyyələnir, bu isə oksigenə tələbatı azaldır. Onlar üçün tənəffüs mərkəzin qanda CO

2

-ni toplamaqda yüksək 

tolerantlığın olması da xasdır. Belə xassə  qış-yay yuxusu dövründə daha çox təzahür olunur. Maraqlıdır, 

kirpilərdə analoji reaksiya qısamüddətli «mühafizəolunmada» bədənin sarınması zamanı müşahidə edilir.  

Qaz mübadiləsi effektivliyinə təsir təbii şəraitdə – yüksək dağlıq zonada geniş yayılmışdır – burada ümumi 

atmosfer təzyiqinin aşağı düşməsi ilə  əlaqədar oksigenin parsial təzyiqinin də  aşağı düşməsi müşahidə 

olunmuşdur. Məməlilərdə yüksəklik adaptasiyası bir neçə tipdə aşkar edilmişdir.  

 

2.6. Edafik faktorlar və onların bitkinin və torpağın flora-faunasının həyatında rolu  

Torpaq örtüyü, onu əmələgətirən faktorlar və funksiyaları haqqında «Litosfer» fəslində geniş məlumat veri-

lir.  İndi isə ondan edafik faktor kimi bitkilərin həyatında rolundan danışılacaq. Edafik faktorlar bitkilərin 

böyümə  və inkişafı  şəraiti sayılır. Onlar kimyəvi  və  fiziki faktorlara bölünür. Kimyəvi faktorlara – torpağın 

reaksiyası, duz rejimi, udma qabiliyyəti, torpağın elementar kimyəvi tərkibi və udulmuş kationların tərkibi; fizi-

ki faktorlara torpağın su və hava rejimləri, torpağın sıxlığı  və qalınlığı, qranulometrik tərkibi, strukturu və s. 

aiddir; bioloji faktorlar da ayırırlar (Xrustalyev, Matişev, 1996), bura torpaqda məskunlaşan bitki və heyvan 

orqanizmləri daxildir.  

Yuxarıda göstərilənlərdən torpağın nəmliyi, temperaturu, strukturu, məsaməliyi, torpaq mühitinin 

reaksiyası, torpağın duzluluğu ən mühüm ekoloji faktorlar hesab edilir.  

Torpaq litosferin əksər süxurları kimi adi bərk cisim olmayıb bərk hissəcikləri hava və su ilə  əhatələnən 

mürəkkəb üçfazalı sistemdir. Onun boşluqları qaz qarışıqları və su məhsulları ilə dolduğu üçün orada bir çox 

mikro və makroorqanizmlərin  həyatı üçün əlverişli olan olduqca müxtəlif şərait yaranmışdır.  

Yerüstü havaya nisbətən torpaqda temperatur dəyişkənliyi hamarlanmış (mülayimləşdirilmiş), qrunt suyu-

nun mövcudluğu və yağıntıların hopması su ehtiyatı yaradaraq, su və yerüstü mühit arasında rütubətlilik rejimini 

təmin edir. Torpaqda bitki qalıqlarının və ölmüş heyvanların üzvi və mineral maddələri toplanır. Bütün bunlar 

torpaqda həyatın dolğunluğunu təyin edir.  

Torpaqda yerüstü bitkilərin kök sistemi yerləşir. Torpaqda bitki, göbələk, külli miqdarda göy-yaşıl, yaşıl, 

sarı-yaşıl yosunlar (2000 növdən artıq) məskunlaşır. Onlar həm torpağın səthində, həm də üst qatlarında 

yaşayaraq üzvi maddələri fotosintez edir, torpağı oksigenlə zənginləşdirir, göy-yaşıl yosunların bəzi növləri isə 

havadan azotu fiksə edir. Burada həm də çoxlu miqdarda saprofit göbələklər inkişaf edir. Bir qram qara torpaq-

da 10 milyarda (bəzən artıq), yaxud 10t//ha-dək canlı orqanizmlər olur, sporlu-sporsuz bakteriyalar, ibtidailər, 

aktinomisetlərə təsadüf edilir. Bütün bu canlı orqanizmlər torpaq üçün onun cansız komponentləri kimi xarakte-

rikdir. B.İ.Vernadski torpağı təbiətin biokos cisminə aid edir və orada həyatın dolğunluğunu canlı orqanizmlərin 

olması ilə izah edir.  

Torpaq litosferin süxurlarından bitkilərə  həyat, heyvanlara və insana qida verən münbitliyi ilə  fərqlənir. 

Torpağın münbitliyi – onun bitkilər tərəfindən mənimsənilən qida maddələri, rütubətlik və s. ilə təminetmə və 

məhsulvermə qabiliyyətidir. Torpağın münbitliyi iki cür olur: təbii (potensial) və süni (effektiv). Təbii münbitlik 

təbii ekoloji faktorlar və torpaqəmələgətirən proseslərin kombinasiyasından və qarşılıqlı  təsirindən asılı olur. 

Süni münbitlik insanların torpağa aqronomik təsirindən yaradılır. Təbii münbitlik sabit xassə deyil, dinamik 

xassədir və torpaqdan səmərəli istifadə olunduqda onun münbitliyi daha da arta bilər.  

Məlum odduğu kimi, torpaq bərk, maye və qazşəkilli komponentlərdən ibarət olub özündə canlı makro və 

mikroorqanizmləri cəmləşdirir (bitki və heyvan). 

---