MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

58

Cədvəl 3.1.  

Bitkilərdə populyasiya strategiyasının  

inteqrallaşmış sxemi 

(V.T.Ovçinnikova görə , 1991) 

 

 

 

 

3.9.2. Say dinamikası faktorları. Müasir ekologiyada heyvanların sayının müntəzəm dəyişməsinə məsul 

faktorların iki qrupa bölünməsi qəbul edilmişdir: orqanizmlərin sıxlığından asılı olmayan faktorlar və sıxlıqdan 

asılı olan faktorlar.  

Orqanizmlərin sıxlıq dərəcəsindən asılı olmayan faktorlara kompleks abiotik faktorlar daxildir, onların 

heyvanlara təsiri iqlim və hava vasitəsilə  həyata keçirilir. Bu faktorların bioloji təsiri orqanizm səviyyəsində 

təsir göstərməsi ilə  səciyyələnir, məhz buna görə  də onların təsir effekti orqanizmlərin say və  sıxlığı kimi 

spesifik populyasiyası parametrləri ilə  əlaqədar deyildir. Bu faktorların təsiri birtərəflidir: orqanizmlər onlara 

uyğunlaşa bilər, lakin onların əksinə təsir göstərmək vəziyyətində deyildir.  

İqlim faktorlarının populyasiyasının say səviyyəsinə  və onun dəyişməsi istiqamətinə  təsir effekti ilk 

növbədə təsir edən faktorun gücünün optimal ölçüdən sapması (kənara çıxması) ilə əlaqədar ölüm dərəcəsinin 

artması ilə həyata keçir. Bu zaman ölüm və yaşayıb qalma dərəcəsi orqanizmin adaptasiya olunma mümkünlüyü 

və mühitin bəzi xarakteristikasını  nəzərə alaraq yalnız təsir göstərən faktorun gücü ilə  təyin olunur: əlverişli 

şəraiti olan sığınacağın mövcüdluğu, eyni zamanda faktorların yumşaldıcı  təsiri və b. populyasiyanın sayının 

səviyyəsi (orqanizmlərin sıxlığı) onun dəyişməsinin ümumi istiqamətini müəyyən etmir. Belə ki, əgər qış şəraiti 

qeyri-adi aşağı temperatur və qar örtüyünün qalınlığının az olması ilə  fərqlənərsə, hətta qışın başlanğıc 

dövründə populyasiyanın sayı və sıxlığı yüksək olduqda belə, xırda gəmiricilərin yazda say səviyyəsi olduqca 

aşağı olacaqdır. Analoji qanunauyğunluğu qarın altında sərt  şaxtalardan yuvalarda xilas olunan toyuq 

fəsiləsindən olan meşə quşları üçün də səciyyəvidir.  

Bu faktorlar qrupu bəzi  şəraitdə,  əsas etibarilə yem şəraitinin dəyişməsi ilə, dolayısı ilə  nəsilvermənin 

dəyişməsi ilə də təsir göstərə bilər. Məs., bitkilərin vegetasiyası üçün əlverişli olan abiotik faktorların kompleksi 

fitofaq heyvanların yaxşı artmasına  şərait yaradır.  Əksinə, ot məhsulu çox aşağı olduqda və ya yemin 

əlçatmazlığı  sıxlıqdan asılı olmayaraq ölüm faizini artırır. Dırnaqlı heyvanların uzun müddət aclıqdan kütləvi 

qırılması hadisəsi də məlumdur.  

Orqanizmlərin sıxlığından asılı olmayaraq say dinamikası tsiklinin formalaşması iqlimin və hava tipinin 

çoxillik dəyişməsinin tsiklik (dövrlük) xarakteri ilə bağlıdır.  

Ümumiyyətlə, bir sıra ekoloqların fikirləri bu nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, iqlim faktorları, şübhəsiz, 

say artımının nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyişməsinə səbəb ola bilər. Lakin bu faktorlarla yanaşı, say artımının 

dəyişməsi bir sıra digər faktorlarla da müəyyən olunur. Bununla yanaşı, iqlim faktorları sabit müvazinətin 

yaranmasına səbəb olmur: bu faktorlar sıxlığın dəyişməsinə cavab vermək (reaksiya vermək), yəni  əks  əlaqə 

---

 

59

prinsipi ilə  təsir etmək qabiliyyətinə malik deyil. Q.A.Viktorovun (1967) say dinamikasının xarakterinin 

formalaşmasında faktorların roluna əsaslanan təsnifatına əsasən meteoroloji şərait modifikasiyalaşma faktorları 

kateqoryiasına aid edir.  

Orqanizmlərin sıxlığından asılı olan faktorlara (endogen faktorlara) həmin növün sayının səviyyəsinə və 

dinamikasına təsir göstərən onun qidası, yırtıcıları, xəstəlik törədiciləri və b. aiddir. Sıxlıqdan asılı olan 

faktorların təsir xarakteri prinsip etibarilə yuxarıda göstərilən faktorlardan fərqlənir: populyasiyanın digər 

növlərinin say artımına təsir göstərdikdə özləri də o növlərin təsirini hiss edir (sınaqdan keçirir). Beləliklə, bu 

halda biosenozun tərkibindəki müxtəlif növlərin populyasiyalarının qarşılıqlı təsirindən söhbət gedir, onlar hər 

iki növün say artımının biosenotik tənzimləyicisi rolunu oynayır. Bu cür əlaqənin nizamlayıcı effekti qarşılıqlı 

təsir göstərən populyasiyada orqanizmlərin sıxlığından asılıdır.  

Say dinamikası faktorlarının  əsaslı konsepsiyasının yaradıcısı Q.A.Viktorov (1967) populyasiyanın həm 

fərdi sıxlığına, həm də digər növlərin populyasiyalarının sıxlığına (trofik və ya digər qarşılıqlı  əlaqə ilə bağlı  

olan) reaksiya etmək (cavab vermək) qabiliyyətinə əsaslanaraq biotik qarşılıqlı təsiri tənzimləyici (nizamlayıcı) 

faktorlar kateqoriyasına aid edir.  

Say artımı tsikllərinin formalaşmasında biotik qarşılıqlı  əlaqələrin mühüm forması – «İstehlakçı» (sərf 

edici) və onun qidasının əlaqəsi hesab olunur.  

Qidanın induksiya tsiklinin faktoru kimi rolunun ən sadə variantı – qida ilə yüksək təmin olunma doğumun 

inkişafına və istehlakçı-populyasiyada ölümün azalmasına səbəb olmasıdır. Bunun nəticəsində onların sayı 

çoxalır, bu isə qidanın güclü yeyilməsinə və bununla əlaqədar onun sayının (biokütlənin) azalmasına səbəb olur. 

Sonuncu isə istehlaçının həyat şəraitinin pisləşməsinə, doğumun aşağı düşməsinə, ölümün artmasına və sayın 

azalmasına səbəb olur.  

Trofik yaranan say tsiklləri daha aydın şəkildə növ cütlüyünün – «yırtıcı»- «şikar» tipinin qarşılıqlı əlaqəsi 

şəraitində əmələ gəlir.  

«Yırtıcı»-«şikar» əlaqəsinin ümumiləşmiş effektinin əsası ondan ibarətdir ki, hər iki qarşılıqlı təsir göstərən 

populyasiya bir-birinin say artımına və sıxlığına təsir göstərir. Belə qarşılıqlı təsirin ən yüksək nəticəsi hər iki 

növün sayının təkrarən qalxması  və enməsinin formalaşmasıdır, həm də belə  tərəddüd sistemində  yırtıcının 

sayının dəyişməsi fazaya görə  «şikarın» populyasiyasının dinamikasından geri qalır. Bu ilk növbədə 

ixtisaslaşmış yırtıcılara aiddir. Onlar əsas yem növünün miqdarı azaldıqda digər qida növünə keçə bilmir.      

 

3.9.3. Senopopulyasiyanın dinamikası  

Bitkilər üçün say dinamikası anlayışından praktiki olaraq istifadə olunmuş populyasiya tsiklinə hər şeydən 

əvvəl müəyyən növün populyasiyasının strukturunun və fotosenetik funksiyasının dəyişməsi mövqeyindən 

baxılır. Heyvanlarda say artımının dinamikası anlayışı birbaşa populyasiyanın hesab vahidi – fərdlərin sayı ilə 

ifadə olunur. Bitki populyasiyalarında isə strukturun bu aspekti mürəkkəb şəkildə göstərilir; qeyd edildiyi kimi 

populyasiya elementi kimi həm fərdlər (toxum və vegetativ mənşəli fərdlər bioloji baxımdan eyni 

qiymətləndirilmir), həm də vegetativ mənşəli fərdlər (klonlar) birliyi və fərdlərin hissələri (fitoölçülər,yarpaq və 

s.) çıxış edə bilər.  

Senopopulyasiyanın strukturuna bir neçə aspektdə baxıla bilər:  populyasiyanın tərkibi (elementlərin 

kəmiyyətcə nisbəti), quruluşu (sahədə elementlərin qarşılıqlı yerləşməsi, ərazi quruluşu), fəaliyyəti (elementlər 

arasındakı  əlaqələrin məcmusu). Populyasiyanın dinamikasına strukturun bütün aspektlərinin vaxta görə 

dəyişməsi daxildir. Bu zaman populyasiya parametrlərinin dəyişən sırasına miqdar (elementlərin sayı), biokütlə, 

toxum məhsuldarlığı, yaş spektri və  fərdlərin yaş  tərkibi (təqvim yaşı üzrə) daxildir. Senopopulyasiya 

elementlərinin sayı  və  sıxlığı doğum və  məhv olmanın nisbətindən asılıdır; bu göstəricilərin dəyişməsində 

emiqrasiya və immiqrasiya böyük rol oynaya bilər. Məhvolma ilk növbədə ekoloji faktorların kompleksi ilə 

müəyyənləşdirilir.  

Çiçəkli bitkilərdə məhsuldarlıq (çoxalma qabiliyyəti) anlayışı potensial toxum məhsuldarlığına uyğun gəlir, 

bu fərdlərin toxum başlanğıcının, yaxud da zoğun sayına görə təyin olunur. Faktiki toxum məhsuldarlığı (zoğ  

və  fərdə görə tam yetişmiş toxumun sayı) populyasiyanın təkrar artması  səviyyəsini  əks etdirir. Məhz bu 

göstəricinin tərəddüdü (potensial toxum məhsuldarlığının 80%-dən 0,5%-ə kimi) populyasiyanın özünü saxlama 

(özünü qoruma) ekoloji proseslərini  əks etdirir. Toxum məhsuldarlığını  məhdudlaşdıran və onun faktiki 

səviyyəsini təyin edən əsas  faktorlar tozlanmanın kifayət qədər olmaması, resursların çatışmazlığı, fitofaqların 

və xəstəliklərin təsiri hesab edilir.  

Bitki populyasiyalarının təkrar artması (təzələnməsi) və özünü qoruması (saxlaması) prosesində vegetativ 

çoxalma böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu proses kifayət qədər mürəkkəb yolla senopopulyasiyanın yaş spektri ilə 

əladədardır: vegetativ çoxalma bir tərəfdən yaşdan asılıdır, digər tərəfdən isə cavanlaşmaya səbəb olur. Aşağıda 

vegetativ çoxalmanın dörd tipini nəzərdən keçirək.  

1.  Senil partikulyasiyası (lat. senilis – qoca, partis – hissə, qismən), yəni qoca yaşında partikulun 

(vegetativ mənşəli fərdlərin) ayrılması. Partikulyasiyanın bu tipi bir çox milköklü çoxilliklərə xasdır. 

Uzunömürlü olmadığından və partikulun aşağı həyatiliyinin olması ilə əlaqədar populyasiyanın vegetativ özünü 

---