MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

60

saxlama baxımından bu tip effektli sayılmır. Belə tipdə çoxalma enerjisi böyük deyil: vegetativ gələcək nəsil 

ümumi sayın 0,4-4,0%-i qədərdir.  

2. Cavanlaşmayan və ya az cavanlaşan yetişmiş partikulyasiya – zəif vegetativ çoxalma səciyyəvidir. 

Çimli taxılotları, cillər, xırda kökümsov otlara, geoksil kollara xasdır. Partikulun aşağı həyat qabiliyyəti olması 

(ömrü bir qədər uzun olsa da) ilə əlaqədar populyasiyanın özünü saxlaması üçün bu üsul da az effektlidir. Belə 

partikulyasiya tipində enerji az, yəni ümumi miqdara görə vegetativ gələcək nəslin 10-80%-ə qədəri ola bilər. 

3. Səthi (dərin olmayan) cavanlaşan və aktiv böyüyən yetişmiş partikulyasiya – uzun kökümsovlu otlar 

və kollar üçün səciyyəvidir.  

4.  Dərin cavanlaşma gedən generativ partikulyasiya intensiv böyümə ilə  səciyyələnir. Kökdən 

pöhrəverən çoxillik bitkilər üçün xarakterikdir.  

Axırıncı iki partikulyasiya tipi özünü saxlamanın (qorumanın) yüksək effektivliyi ilə səciyyələnir. Bu çoxlu 

pöhrələrin (cücərtilərin, ildə bir ana ağacdan 20-100 pöhrə)  əmələ  gəlməsi ilə (cavanlaşması)  əlaqədardır. 

Bunun hesabına populyasiya yüksək sıxlığa çata bilər.  

Nəsilvermə  və  məhvolmanın səviyyəsinin dəyişməsi müvəqqəti struktur dinamikasını, biokütləni və 

bütövlükdə senopopulyasiyanın fəaliyyətini formalaşdırır. Bu dəyişmələrin effektivliyinin həyata keçirilməsində 

populyasiyanın sıxlığı  əhəmiyyətli rol oynayır. Sıxlıq qanunauyğun olaraq bitkinin böyümə intensivliyinə, 

toxumun məhsuldarlığının və vegetativ böyümənin vəziyyətinə  təsir göstərir: bununla yanaşı, sıxlığın artması 

çarpaz tozlanmanın ehtimalını yüksəldir. Bunun nəticəsində  sıxlıq yenidən bərpa prosesinin nizamlanması 

faktoru kimi çıxış edir. V.N.Sukaçov (1941) göstərmişdir ki, sıxlıq inkişafın intensivliyinə və ona uyğun olaraq 

ömrün uzunluğuna təsir göstərir. Birillik bitkilərdə sıxlıq inkişafı tezləşdirir, çoxilliklərdə isə onu yavaşıdır.  

Sıxlığın böyük nizamlayıcı əhəmiyyəti onun məhvolma (ölüm) səviyyəsinə təsirində təzahür olunur: sıxlıq 

artdıqda məhv olma çoxalır. Sıxlıqdan asılı olan məhv olma (ölüm) dərəcəsi həyat şəraiti yaxşılaşdıqda daha da 

yüksəlir (Sukaçov, 1928).  

Geniş daipazonlu sıxlıqda onun məhvolmağa (ölümə) təsiri parabolik əyrisi üzrə gedir: aşağı sıxlıqda xarici 

faktorların birbaşa təsir göstərməsi nəticəsində ölüm çoxalır, sıxlıq artdıqda «qrup effektliyi» formalaşır, bu 

öldürücü təsiri yumşaldır, sıxlıq müəyyən həddi keçdikdə fərdlər bir-birinə məhvedici təsir göstərdiyindən ölüm 

yenidən artır.  

Sıxlıqdan asılı olan ölüm (məhvolma) bitkilərdə populyasiya tsikllərini nizamlayıcı yeganə mexanizm 

deyildir. Bir sıra hallarda nizamlanma sıxlıqdan asılı olan reproduksiya və ya hər iki mexanizmin birliyi 

(əlaqəsi) vasitəsilə yerinə yetirilir. Biokütlənin səviyyəsi sıxlıqdan asılı olan böyümə və inkişafla nizama salınır. 

Son nəticədə nizamlayıcı mexanizmlərin ümumi cəmi müəyyən növün senopopulyasiyasında yerini və rolunu 

çoxnövlü bioloji sistemin – biogeosenozun strukturunda və funksiyasında müəyyənləşdirir.  

 

3.9.4. Populyasiyanın homeostazı 

Populyasiyanın sabitliyi və nisbi sərbəstliyi onun struktur və daxili xassələrinin dəyişən yaşayış  şəraiti 

fonunda uyğunlaşma xüsusiyyətlərini saxlanmasından asılıdır. Məhz mühitlə dinamik tarazlığın saxlanması 

bütöv bioloji sistem kimi populyasiyanın homeostazı prinsipindən ibarətdir.  

Populyasiya funksiyalarının təzahürünün bütün aspektlərində onların sabitliyinin saxlanması çox böyük 

əhəmiyyət kəsb edir; populyasiya homeostazının çoxtərəfli mexanizmləri  əsasında onları üç mühüm fəaliyyət 

kateqoriyasına bölmək olar: 1) ərazi strukturunun adaptasiya xarakterini saxlaması; 2) genetik strukturun 

saxlanması; 3) orqanizmlərin sıxlığınn nizamlanması. 

Homeostatik funksiyalar canlı orqanizmlərin bütün qruplarına xasdır, lakin o, heyvanlar üçün kifayət qədər 

yaxşı öyrənilmişdir. Ali heyvanlar bu funksiyaların yerinə yetirilməsində yalnız fizioloji proseslər deyil, 

həmçinin mürəkkəb sinir fəaliyyəti də  iştirak edir. Odur ki, populyasiya homeostazı problemini müzakirə 

edərkən əsasən onurğalı heyvanlar haqqında danıışılacaq.  

Populyasiyaların  ətraf mühitlə qarşılıqlı  təsir formaları  və ümumi populyasiya funksiyalarının yerinə 

yetirilməsi ayrı-ayrı fərdlərin fizioloji reaksiyaları vasitəsilə ifadə olunur.  

 

Ərazi strukturunun saxlanması 

Qidanın növ xüsusiyyətləri, çoxalmanın biologiyası, abiotik faktorlara münasibət hər bir növə xas olan 

ərazidən istifadənin ümumi xarakteri və sosial münasibətləri tipini formalaşdırır. Bu, son nəticədə 

populyasiyanın  ərazi (ərazi-etoloji) strukturunun növ tipini təyin edir, bunun ən səciyyəvi (tipik) meyarları 

(kriteri) növə uyğun məskunlaşma yeri, əraziyə bağlılıq dərəcəsi, fərdlərdə aqreqasiyanın mövcudluğu və 

xarakteri və  məkanda (ərazidə) onların dispersliyi sayılır.  Ərazi strukturunun növ tipinə  həm də göstərilən 

parametrlərin qanunauyğun, dövri təkrar olunan (məs. mövsümi) dəyişməsi daxildir.  

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, hətta bir növ daxilində populyasiyada fərdlərin ərazidə yerləşməsinin konkret 

forması qida obyektlərinin (qida elementlərinin) miqdar və paylanması dinamikasından, mikroiqlimin mövsümi 

və dövri olmayan dyişməsindən və s. nəzərə çarpacaq dərəcədə  dəyişə bilər. Göstərilən faktorlar tərəfindən 

yaradılan fərdlər və onların qruplaşmaları arasındakı məsafə fərdi, qruplaşmaların ölçüsü (böyüklüyü), ərazidə 

---

 

61

yerdəyişmə (yayılma) xarakteri populyasiyanın ərazi strukturunun növ tipinin biologiyasının daha çox ümumi 

xüsusiyyətləri ilə müəyyən olunur.  

Ərazinin «fərdiləşdirilməsi» mexanizmləri.  Daimi bir sahədə  məskunlaşmanın bioloji üstünlüyü yalnız 

ərazinin «fərdiləşdirilməsi»  şəraitində, oranın ancaq daim yaşayan fərdlər və ya qruplaşmaların istifadəsi 

şəraitində reallaşa (həyata keçə) bilər. Qeyd edildiyi kimi, rezident fərdlər  ərazinin sahəsinə tanış oriyentir 

(istiqamət) sistemi ilə bağlıdır, oriyentir sistemindən kənara çıxdıqda isə oriyentir reaksiyası baş verir, bu isə 

sahəyə geri dönməyə stimul yaradır. Lakin davranışın belə stereotipi rezidentə  həmin növdən olan fərdlərin 

onun ərazisinə daxil olmasına zəmanət vermir. Belə zəmanət resurslardan intensiv istifadə edən oturaq növlər 

üçün xas olan ərazi davranışı kompleksi ilə müəyyən olunur.  

Ərazi təcavüzkarlığı.  Ərazi qarşılıqlı  əlaqəsinin birbaşa forması genetik təcavüz davranışı olub öz 

növünün fərdlərinin sahəyə daxil olmasıdır. Bu və ya digər formada ərazi təcavüzü yaşama sahəsi olan bütün 

növlərə, o cümlədən onurğasızlara (bəzi həşəratlar, xərçəngkimilər və b.) da xasdır.  Ərazi konfliktində 

əksəriyyət hallarda qarşılaşma zamanı  fərd rezidentin – həmin sahənin «sahibi»nin qalib çıxması bioloji 

baxımdan mühüm sayılır. Bu qanunauyğunluğun təsdiqi təbii populyasiyalarda müşahidə olunmuşdur. Belə ki, 

təbii şəraitdə uzun müddət fərdi nişanlanmış kiçik sünbülqıranlar üzərində aparılan müşahidələr göstərmişdir ki, 

öz sahəsində yemlənən sünbülqıran gözlə görünməyən, lakin ciddi mühafizə olunan sahədə sərhədi keçən digər 

vəhşi heyvanın üzərinə (hətta tanıdığı qonuşusu olduqda belə) atılır. Bu zaman bir qayda olaraq yad (gəlmə) 

qaçmağa üz tutur, «sahib» onu sərhədinə kimi qovur. Bəzi halda «sahib»in qovmağa başı qarışaraq özü yad 

əraziyə keçir. Bu zaman vəziyyət dəyişir, qorxub qaçan heyvan öz sahəsinə çatdıqda hücuma keçərək onu təqib 

edəni qovmağa başlayır (Soldatova, 1967).  

Kompleks  ərazi davranışı birbaşa hücum, döyüş, təqiblə bitmir. Halbuki belə  sərt mühafizə formalarına 

nisbətən az rast gəlinir. Praktiki olaraq birbaşa təcavüz çox vaxt davranışın ritual formaları ilə (hədə-qorxu 

pozaları (vəziyyəti)), spesifik səs siqnalları, fiziki kontakta (toqquşmağa) çatdırılmayan hücum nümayiş 

etdirmək və s. müşayiət olunur.  

 

Ərazinin nişanlanması 

Sahənin fərdləşdirilməsinin  ən «yumşaq» üsulu olub təcavüzlə  əlaqəsi yoxdur. Nişanlama üsulları 

müxtəlifdir. Görmə qabiliyyəti yaxşı inkişaf etmiş növlərdə  ərazinin vizual nişanlanması müşahidə olunur. 

Məs., yaxşı görünmə  şəraitini tutan mərcan balıqlarının nəzəri cəlb edən cizgiləri ilə parlaq rəngi  ərazinin 

tutulmuş olduğunu göstərən kifayət qədər gözə çarpan siqnaldır. 

Quşlarda sahənin nəğmə oxuma və başqa səs siqnalları şəklində akustik nişanlanması aydın təzahür olunur. 

Quşların səsində həmişə fərdilik çalarlar müşahidə olunur. Nəğmənin mürəkkəb cizgisində ərazi siqnalı daşıyan 

konkret hissəni seçmək olar. Bütün bunlar qonşulara qonşu sahənin nişanlanmış  sərhədini müəyyən etməyə 

imkan yaradır.  

Ərazinin səslə nişanlanması başqa heyvanlara da xasdır. Məs., suitinin yaşlı erkəkləri öz sığınacağının ərtaf 

sualtı sahəsini tez-tez çıxardığı trelin (cəh-cəhin) köməyi ilə nişanlayır. Cənubi Amerika meymunu revun 

Aluatta və bəzi digər primatlar sahəni səsləri ilə nişanlayır. Amerika burundik dələləri Tamiasciurus və digər 

məməlilər də ərazinin tutulmuş olduğunu səs siqnalları ilə bildirirlər; amfibiya və bir sıra onurğasız heyvanlarda 

da səs nişanlanmasına rast gəlinir.  

Əksəriyyət məməlilərdə ərazinin nişanlanmasında iy (qoxu) nişanlanması, mühüm əhəmiyyətə malikdir, bu 

həmin heyvanların həyatında iybilməni mənimsəmək kimi aparıcı rola uyğun gəlir.  İy «daşıyıcı» kimi sidik, 

ekskrement və bir çox ərazi növlərinə xas olaraq müstəsna  əhəmiyyət daşıyan xüsusi vəzilərin sekretləri 

(şirələri) hesab olunur. Öz sahələrini sidik və peyinlə nişanlamaq praktiki olaraq bütün məməlilərə xasdır. Bir 

çox növlərdə spesifik dəri vəziləri olur, bu vəzilər dayanıqlı iyli sekret (şirə) ayırır. Belə  vəzilər bir sıra çöl 

sicanları, qum siçanları  və digər siçanabənzər gəmiricilərə xasdır, onlar həmçinin kisəli uçar mişovullarda, 

panqolinlərdə, dırnaqlılarda və başqa növlərdə  təsvir edilmişdir. Bu vəzilərin ayrılmasından iy siqnalının 

məlumatlığını artıraraq nişanlamada istifadə olunur. Spesifik vəzilərdən istifadə iy nişanlarını  təmiz  ərazi 

siqnalından mürəkkəb populyasiyadaxili kommunikasiyaya (ünsiyyət vasitəsinə) çevirir.  

 

Genetik strukturun saxlanması 

Populyasiyanın genetik strukturu hər şeydən əvvəl populyasiyanın genefondunun zənginliyi ilə təyin edilir, 

bura həm ümumi növ xassələri, həm də populyasiyanın məskunlaşdığı konkret şəraitə uyğunlaşması ilə əlaqədar 

baş verən xüsusiyyətlər daxildir. Genetik strukturun bu aspektinə, həmçinin kompleks əlamətlərinə görə fərdilik 

dəyişkənliyi (genetik polimorfizm) aid edilir. Digər tərəfdən genetik strukturun mühüm xüsusiyyəti hər bir 

fərdin genofondun (orqanizmin birqat xromosom yığımında toplanmış genlərin məcmusu) mürəkkəb olmasıdır.  

Dəyişkənliyin təkamül və ekoloji aspektləri.  Populyasiya təkamül prosesinin elementar vahididir; bu 

aspektdə orqanizmin xassələrinin spesifik növ xüsusiyyətləri, seçmənin təzyiqi altında populyasiyanın genetik 

fondunun və  bəzi spesifik genetik mexanizmlərinin (bunların bəziləri bilavasitə populyasiyanın ekoloji 

---