MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

79

rütubətliyinə görə aralıq assosiasiyalara dəyişir (mezoseriya), onlar regional iqlimlə dinamik tarazlıqda olur. 

F.Klements bütün suksessiya dəyişmələri sıraları qruplaşmalarının yalnız proqressiv (tədricən artan) olduğunu 

qeyd edirdi.  

Ekoloji suksessiyaların müasir konsepsiyası F.Klementsin konsepsiyasından yalnız bəzi ikinci dərəcəli 

maddələri ilə  fərqlənir. Onlardan ən prinsipialı – klimaks başa çatmış formasiya kimi yalnız müvəqqəti 

vəziyyətdədir; iqlimin və mühitin digər xassələrinin  əsrlik dəyişməsi prosesində ekosistemdə irimiqyaslı 

dəyişkənlik gedə bilər. Bununla yanaşı, sərt «monoklimaks» traktovkası (şərhi) inkar edilir. F.Klementsə görə 

bir (eyni) bioiqlim zonasında klimaks qruplaşmasının yalnız bir variantı mümkündür; müasir tədqiqatlar isə 

göstərir ki, suksessiya gedişinə müxtəlif təsirlər müəyyən coğrafi  şəraitdə biosenozun bir neçə sabit tipini 

(poliklimaks), hətta belə qruplaşmaların mozaikasını törədə bilər. Nəhayət, müəyyən  şəraitdə suksessiyanın 

reqressiv olub qruplaşmanın kasıblaşmasına və sadələşməsinə istiqamətlənməsi təsdiq edilmişdir. Çox vaxt bu 

cür suksessiyalar (diqressiv) biosenoza antropogen təsirlərlə  əlaqədar bu və ya digər növün optimal yaşama 

(bitmə) şəraitinin pozulması nəticəsində əmələ gəlir.  

Qruplaşmaların dəyişməsi (əvəz olunması), həm də başqa faktorların təsirilə – relyefin, torpağın, hidroloji 

rejimin və s. dəyişməsi ilə baş verə bilər. Müasir ekologiyada suksessiyanın biosenotik faktorlarına mühüm 

əhəmiyyət verilir: suksessiya qruplaşmalarında iştirak edən bitki növləri (həmçinin heyvan növləri) digər növ 

üçün bitmə (yaşama) şəraitini dəiyşdirir, beləliklə də sonrakı suksessiya mərhələsi üçün «zəmin yaradır».  

Buna uyğun olaraq müasir ekologiyada ekzoekogenetik (və ya allogen) və endoekogenetik (avtogen) 

suksessiyalar ayırırlar. Birinci halda xarici, abiotik səbəblərlə  əlaqədar yaranan suksessiyalar başa düşülür. 

Ekzoekogenetik suksessiyalara misalları insanın biosenozlara müxtəlif təsirlərində tapmaq olar: bataqlıqların 

meliorativ qurudulması, su hövzələrinin çirklənməsi, hədsiz mal-qara otarma və b. Endoekogenetik 

suksessiyalar isə ilk növbədə mövcud qruplaşmalarda strukturun və əlaqə sistemlərinin dəyişməsi ilə baş verir. 

Bununla belə bu iki suksessiya kateqoriyası qarşılıqlı bağlanır və biri digərinə keçə bilər: bu məsələ haqqında 

biogeosenologiya nəzəriyyəsinin yaradıcısı V.N.Sukaçov (1938, 1942) da qeyd etmişdir.  

Suksessiyanın ilk mərhələsini V.N.Sukaçov singenez  mərhələsi adlandırmışdır.  O,  bu  anlayışı «bitkilərin 

müəyyən əraziyə köçməsi (miqrasiyası) ilə əlaqədar bitki örtüyünün ilkin formalaşması prosesi, onların həmin 

ərazidə uyğunlaşması prosesində seçilməsi, sonra isə  həyat vasitəsi üçün bir-birilə  rəqabəti» kimi təyin edir 

(Sukaçov, 1939).  

F.Klementsə görə suksessiya ümumi şəkildə  aşağıdakı fazaları keçirir: 1) «çılpaq» faza – canlılarla zəbt 

olunmayan  ərazinin peyda olması; 2) ilk dəfə  əraziyə müxtəlif orqanizmlərin köçməsi (miqrasiyası); 3) 

orqanizmlərin həmin yerdə uyğunlaşıb qalması; 4) onların bir-birilə rəqabəti və bəzi növlərin sıxışdırılıb sıradan 

çıxarılması; 5) canlı orqanizmlərin (qruplaşmaların) biotopa və bitmə  şəraitinə  təsiri və  nəhayət 6) tədricən 

şəraitin və əlaqələrin sabitləşməsi, klimaks biosenozun formalaşması. Beləliklə, suksessiya seriyaları bir qayda 

olaraq ekzoekogenezdən başlayır və yaranan fitosenozun daxili əlaqələrinin formalaşması ilə endoekogenezə 

keçir.  

V.N.Sukaçov rəqabət  əlaqələrini stabilləşmənin mühüm mexanizmi hesab edirdi, bu prosesdə fitosenoz 

tarazlıq vəziyyətinə çataraq tamamlanmış (başa çatmış) qruplaşma kimi səciyyələnir. Suksessiya mexanizminin 

daha geniş  təsnifatında suksessiya seriyalarında orqanizmlər arasında üç qrup əlaqə  nəzərdə tutulur. 

Yüngülləşmə  və ya stimullaşma modeli endoekogenetik suksessiya fazasına uyğun gəlir, bu fazada ilk 

köçərilər öz fəaliyyətilə mühiti dəyişdirərək sonrakı orqanizmlər üçün əlverişli edir. Tolerantlıq modeli – 

rəqabət  əlaqələri  şəklində  təzahür olunur, bunun nəticəsində daha tolerant və  rəqabətə davamlı növlər seçilir. 

Növlərin dəyişməsi onların resurslardan istifadə mövqeyinin müxtəlifliyinə  əsaslanır: sonrakı  mərhələlərdəki 

növlər daha davamlı olur.  

- İlkin (birinci) və ikinci (törəmə) suksessiyalar    

Ümumi xarakterinə görə suksessiyalar ilkin (birinci) və ikinci suksessiyalara bölünür. İlkin suksessiyalar 

canlı orqanizmlərin fəaliyyətilə dəyişməmiş substratda başlayır. Belə ki, aralıq qruplaşmaları seriyasından sonra 

qayalıqda, qumluqda, uçqunda, sürüşmədə, çay gətirmələrində davamlı biosenozlar formalaşır. Bu cür sukses-

siyalar kseroseriya kateqoriyasına aid edilir və kserik suksessiyalar adlanır. Belə suksessiyanın əsas funksiyası 

ilkin kalonistlər (orqanizmlər, bitkilər) tərəfindən torpaq yaratmaqdır.  

Ekosistem yaradan suksessiyalar canlı orqanizmsiz substratda formalaşırsa  ekogenetik suksessiyalar 

adlanır. Qayalıqda formalaşan biosenoz buna klassik misal ola bilər. Bu proses qayalıqda  şibyələrin məskən 

salması ilə başlayır. Bu mərhələdə artıq mikroskopik yosunların, ibtidailərin, nematodların, bəzi həşərat və 

gənələrin kompleksi formalaşaraq ilkin torpağın yaranmasına səbəb olur. Sonralar şibyələrin başqa növləri, 

mamır növləri, daha sonra isə əmələ gələn torpağın bazasında borulu bitkilər peyda olur. Paralel olaraq heyva-

nat aləminin zənginləşməsi gedir.  

Başqa bir misal: Murovdağın bir qanadı sayılan Kəpəzdə  şam meşələrinin yaranmasını tarixi bir hadisə 

kimi göstərmək olar. Burada şam meşələrinin  əmələ  gəlməsi,  şübhəsiz, XII əsrdə baş vermiş, qədim Gəncə 

şəhərini alt-üst edən dəhşətli zəlzələ nəticəsində Kəpəz dağının bir hissəsinin uçması hadisəsi ilə bağlıdır. Elə 

---