112
Dəniz səthindən 1600 m yüksəklikdə havada göbələk və ayıdöşəyilərin sporlarına təsadüf edilir . Nəha-
yət duman , bulud və yağışlar da aerozol sayılır, onları «su aerozolları» adlandırmaq olar .
Bu təbii aerozollardan başqa havaya küllü miqdarda süni aerozollar da qarışır . Bunlar əsasən
sənaye və nəqliyyatın fəaliyyəti zamanı əmələ gəlir.
8.4. Atmosferi süni çirkləndirən sənaye sahələri
Qara metallurgiya. çuqunun əridilməsi və ondan polad istehsalı zamanı atmosferə müxtəlif qazlar atı-
lır. 1 ton polad istehsalı zamanı havaya 4,5 kq toz, 2,7 kq kükürd qazı, 0,1-0,6 kq marqans atılır.
Domna qazlarından başqa atmosferə həm də az miqdarda arsen, fosfor, qurğuşun, civə və nadir me-
talların buxarları, antimon ( sürmə ) və qətranlı maddələr atılır.
Marten və poladəridən sexlərin tullantıları da atmosferi xeyli çirkləndirir. Polad əriyən zaman həm də
metalın buxarı, şlak və metal oksidləri və qazları ayrılır. Marten peçlərinin tozunun əsas hissəsi dəmir – 3
oksid (67 % ), alüminium – 3 oksid ( 6,7 % ) – dən ibarət olur.
1 ton marten poladının oksigensiz əridilmə prosesində 3000- 4000 m
3
qaz ayrılır, onların tərkibində tozun
qatılığı orta hesabla 0,5 q/m
3
təşkil edir.
Metalın ərimə zonasına oksigen verildikdə isə tozəmələgəlmə dəfələrlə çoxalaraq 15 – 52 q/m
3
– a ça-
tır.
Şə
kil 8.2. E
koloji sisteml
ərin çirkl
ənm
əsi t
əsnifat
ı (Korobkin, Pe
redelski, 200
1)
Müasir qara metallurgiya zavodlarının çoxunda kömürün kokslaşdırılması peçləri vardır. Kokskimyəvi
istehsalı atmosfer havasını tozla və uçucu birləşmələrin qarışığı ilə çirkləndirir. İş rejimi pozulduqda isə
atmosferə küllü miqdarda təmizlənməmiş koks qazı atılır.
113
V.Şaprinskiyə görə 1 milyon ton polad istehsalı zamanı atmosferə 75 min ton SO
2
ixrac edilir . Hər
1000 ton mis piriti emalından atmosferə 600 ton sulfid anhidridi tullanır.
Qara metallurgiya sahəsində sənaye qəzaları zamanı regionda ekoloji vəziyyət daha da kəskinləşir .
Əlvan metallurgiya - Gil – torpaq alüminium – oksid , alyuminium, mis, qurğuşun, qalay, sink, nikel və di-
gər metalların peçdə istehsalı zamanı, materialların yüklənməsi, boşaldılması zamanı quruducu aqreqatlarda
, açıq anbarlarda zərərli maddələr əmələ gəlir . Əlvan metallurgiya atmosfer havasını əsasən kükürd an-
hidridi (75 % ), karbon qazı, ( 10,5% ) və tozla çirkləndirir.
Øÿêèë 8.3. ßñàñ ùàâà ÷èðêëÿíäèðèúèëÿðèíèí ìÿíáÿëÿðè. (ÑÔÄ-
ñÿòùè ôÿàë äîëäóðóúóëàð)
Kimya və neft - kimya sənayesi
Kimya sənayesində turşuların ( sulfat turşusu, xlorid turşusu, fosforit turşusu, nitrat turşusu və s .) istehsalı
zamanı, rezin – texniki işlərində, fosforit, plastik kütlələr, rənglər və yuyucu vasitələr, süni kauçuk, mineral
gübrələr, həlledicilərin (toluol, aseton, fenol, benzol ) istehsalı zamanı atmosferə tullantılar atılır.
Çirkləndirici maddələrin tərkibində əsasən karbon qazı (28 %), kükürd anhidridi (16,3 % ), azot oksidi
(6,8 % ) olur. Tullantıların tərkibində amonyak (3,7 %), benzin ( 3,3 % ), hidrogen - sulfid, karbon - sulfid,
toluol ( 1,2 % ) aseton (0,95 %), benzol (0,7 %) , ksilol ( 0,3 % ) , dixloretan (0,6 % ) , sulfat turşusu (0,3 % )
da olur .Neft - ayırma sənaye müəsissələri atmosferi karbohidrogen ( 23 %) , kükürd qazı ( 16,6 % ) , kar-
bon qazı (7,3 %) , azot oksidi ( 2 % ) birləşmələrilə çirkləndirir.
114
Øÿêèë 8.5. Àòìîñôåðÿ
ÚÎ2-íèí ãëîáàë
òóëëàíòûëàðûíûí
ðåýèîíàë ñòðóêòóðóíóí
Şəkil 8.4. Çirklənmə (çirkləndirici) formalarının sxemi
Respublikamızda kimya və neft – kimya müəssisələrinin çoxu Bakı və Sumqayıt şəhərlərində cəmləş-
mişdir. Mövcud müəssisələrin texniki təchizatı, təmizləyici qurğularının çoxunun yararsız vəziyyətdə olma-
sı, qaz-toz tutucu avadanlıqların sıradan çıxması ətraf mühitə normadan artıq tullantıların atılmasına sə-
bəb olur. Belə vəziyyət təbii ehtiyatlardan istifadə edilərkən böyük itkilərə yol verilməsinə səbəb olur.
Tikinti materialları sənayesi
Sement və digər bərkidi-
ci materiallar, azbest, se-
ment, tikinti keramika və
saxsı materialları, istilik və
səs izoləedici materialları,
tikinti və texniki şüşələr is-
tehsalında atmosferə toz və
asılı maddələr 57,1%, kar-
bon qazı 21,4% , kükürd
anhidridi 10,8% və azot ok-
sidi 9% təşkil edir. Bundan
başqa tullantılarda hidrogen -
sulfid (0,03%), formaldehid
(0,02 %), toluol (0,02 %),
benzol (0,01 %), vanadium –
5-oksid (0,01 %), ksilol (0,01
%) da olur. Sement, azbest
və digər tikinti materialları
istehsal edən zavodların ət-
rafında havada benzopirin,
toz və digər zərərli maddə-
lərin yüksək tərkibi müşahi-
də olunur.
Ağac emalı və sellüloz -
kağız sənayesi müəssisələri tərəfindən atmosferə buraxılan xarakterik çirkləndirici maddələr bunlardır:
bərk (sulb) maddələr (29,8 %), karbon qazı (28,2 %), kükürd anhidridi (26,7 %), azot oksidləri (7,9 %),
toluol (1 %), hidrogen sulfid (0,9 %), aseton (0,5 %), ksilol (0,45 %), butilasetat (0,4 %), etilasetat (0,4
%), formaldehid (0,1 %), metilmerkaptan (0,2 %).