MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

127

 Günəş enerjisinin təsirilə yeni ozonun yaranmasına baxmayaraq bu qazın mollekulları tərkibində oksigen , 

azot, hidrogen və brom olan kimyəvi birləşmələrin təsiri ilə tədricən dağılır.Bu kimyəvi maddələr insan atmos-

feri çirkləndirməyə başladığı vaxtdan çox əvvəllər strotosferdə mövcud olmuşdur.Azot birləşmələri quru və 

okeanlardan çıxır, hidrogen atmosferdə su buxarından əmələ gəlir, xlor və brom okeanlardan metil – xlorid və 

metil – bromid şəkilində atmosferə daxil olur.İnsan fəaliyyəti nəticəsində atmosferə tərkibində xlor və brom 

olan  əlavə kimyəvi maddələrin daxil olması  nəticəsində  təbii dağılma – bərpa prosesi pozulur və strotosfer 

ozonunun dağılması hadisəsi baş verir.  

 1996- cı ildə Kaliforniya universitetinin kimyaçı alimləri Şervud– Roulanda və Mario – Malinaya , həm-

çinin alman alimi Pol – Krutsenə , hələ 1977- cü ildə irəli sürdüyü hipotezə görə Nobel mükafatı verildi . On-

ların fikirincə ozon təbəqəsinin dağıdıcısı insan tərəfindən sintez edilən xlor – ftor üzvü maddələridir.  

 Xlorflor üzvü maddələri, yəni xlorflorkarbon birləşmələri süni yolla çox asan sintez olunur və sənayenin bir 

çox sahələrində, o cümlədən də, məişətdə geniş istifadə edilir. Belə ki, soyuducularda, kondisionerlərdə, lakla-

rın, rəng boyaların, müxtəlif insektisidlərin və s, (cücülərə qarşı  işlədilən pestisidlər) aerozol qablaşmalarında 

məhz freonlardan istifadə edilir. 

 Freonlar, soyuducular - flüorlu doymuş karbohidrogenlərdir. Tərkibində xlor və bəzən brom da olur 8.2.1 

saylı cədvəldə onların təsnifatı verilir. Ən geniş yayılanları diflüordixlormetan CF

2

 Cl

2

 , flüortrixlormetan - CF 

Cl

3 

diflüorxlormetan – CHF

2

 Cl (qaynama temperaturları uyğun olaraq - 29,8 ; -23,8 və 40,8

0 

C- dir. Freonlar 

alışmayan, partlayıcı , rəngsiz , iysiz qaz və mayelərdir . Suda pis , üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olur, turşu və 

oksidləşdiricilərə qarşı davamlıdır. Freonlar uçucu olduqlarından kosmetikada , ərzaq məhsulları , dərman mad-

dələri , boya və alov söndürən qarışıqların hazırlanmasında istifadə edilir . Freonlar az zəhərli maddələrdir. 

 

Cədvəl 8.1  

Əsas ozon dağıdıcı maddələr 

 

Kimyəvi 

formulla-

rı 

İşarəsi Maddələrin adı 

Ozondağıt-

ma potensia-

lı 

CFFl

3

 

XFK – 11 

Ftortrixlormetan  

1,0 

CF

2

Cl

2

 

XFK – 12 

Diftortrixlormetan  

1,0 

C

2

F

3

Cl

3

 

XFK – 113 

1,1,2 Triftortrixordietan  

0,8 

C

2

F

4

Cl

2

 

XFK – 114 

1,1,2,2  Tetraftordixlore-

tan 

1,0 

C2F5Cl 

XFK – 115 

Pentatorxloretan 

0,6 

CF

2

BrCl Halon 

1211  Diftorxlorbrommetan 

  3,0 

CF

3

Br Halon 

1301 Triftorbrommetan 

10,0 

C

2

F

4

Br

2

 Halon 

2402  1,1,2,2 

Tetraftordibrom-

metan 

6,0 

CF3Cl 

XFK – 13 

Triftorxlormetan 

1,0 

C

2

FCl

5

 

XFK – 111 

Ftorpentaxloretan  

1,0 

C

2

F

4

Cl

4

 

XFK – 112 

Diftortetraxloretan  

1,0 

C

3

FCl

7

 

XFK – 211 

Florgeptaxlorprorane  

1,0 

C

3

F

2

Cl

6

 

XFK – 212 

Diftorheksaxlopropan  

1,0 

C

3

F

3

Cl

5

 

XFK – 213 

Triftorpentaxlorpropan  

1,0 

C

3

F

4

Cl

4

 

XFK – 214 

Tetraftortetraxlorpropan  

1,0 

C

3

F

5

Cl

3

 

XFK – 215 

Pentaftortrixlorpropan  

1,0 

C

3

F

6

Cl

2

 

XFK – 216 

Hexaftordixlorpropan  

1,0 

C

3

F

7

Cl 

XFK – 217 

Heptaftorxlorpropan  

1,0 

 

Əslində freonlar inert (təsirsiz) birləşmələrə aid olduğuna görə fauna - flora üçün zərərsiz sayılır və insan or-

qanizminə ziyan ( xətər) gətirmir . Lakin xarici mühitin yer səthinə yaxın sahəsində kənar təsirlərə qarşı davamlı 

və uzunömürlü olduqları üçün gec-tez hava cərəyanı ilə atmosferdə toplanır . Beləliklə , yer səthində bir çox tə-

sirlərə məruz qalan xlor - flor üzvi birləşmələr atmosferin ozonla zəngin qatında ulturabənövşəyi şüalara qarşı 

tab gətirməyib asanlıqla parçalanır.  

 

  Freonlar atmosferə aşağıdakı sahələrdən daxil olur 

  

---

 

128

 

Uzun illər boyu Arktika və Antarktidada ozon problemi üzrə beynəlxalq ekspedisiyalarda tədqiqatlar aparan 

V.Xattatov ( 1990) göstərir ki, strotosferdə sərbəstləşən bir xlor molekulu on min ozon molekulunu tam məhv 

etməyə qadirdir. 

Yanğın söndürən zamanı tətbiq olunan halonlardan ayrılan brom atomu isə daha çox azondağıdıcı xassəyə 

malikdir.Strotosferə daxil olan bir brom atomu 10 000 ozon molekulunu dağıtmağa qadirdir.Təsirsiz olduğuna 

görə , XFK və holoidkarbonhidrogen molekulları atmosferdə 100 ildən artıq qala bilir.Bu molekulların havadan 

ağır olmasına baxmayaraq burulğan tipli küləklərin köməyilə atmosfer qatına çata bilirlər.Məlumdur ki, ilin 

müxtəlif fəsillərində qütblərə doğru əsən küləklərin sayəsində XFK, haloidkarbohidrogen və digər azondağıdıcı 

maddələr ozonun dağılmasına daha çox şərait yaranan sahələrə çatır.Belə ki, Şimal və Cənub qütblərində , yəni 

Arktika və Antarktida üzərində müvsümi olaraq strotosfer dumanları mövcudluğu şəraitində və Günəş şüalan-

ması nəticəsində həmin maddələr parçalanaraq ozonu dağıdırlar.Təxminən 1970 – ci illərdən başlayaraq strotos-

fer ozonunun miqdarının qlobal azalması müşahidə olunur.Antarktikanın bəzi rayonları üzərində sentyabr – ok-

tyabr aylarında ozonun ümumi miqdarı təxminən 60% azalır.Hər iki yarımkürənin orta en dairələrində azalma 

on il ərzində 4-5 % təşkil edir.Antarktika üzərində ozon təbəqəsində əmələ gələn «deşiyin» ölçüləri son ildə Af-

rika qitəsinin sahəsinə müvafiq olmuşdur.Arktika üzərində də ozonun ümumi miqdarının azalması öz mənfi təsi-

rini göstərir. 

1990- cı illərdə strotosferdə xüsusi proqram əsasında və müasir cihazların (xüsusilə peyklər , ozonometr və s ) kö-

məyilə yerinə yetirilən tədqiqatlara görə ozonun ixtisar olunması təkcə Arktika və Antarktidaya aid olmayıb , həmçi-

nin « kiçik ozon deşikləri» bütün qitələrdə müşahidə edilir .Belə ki, süni peyklərin «çəkdikləri» xəritələrdə sahəsi orta 

hesabla 3000 km diametrə bərabər olan kiçik deşiklərin ekvator boyu və orta en dairələrin səmalarına xas olması də-

qiq göstərilmişdir . Bu faktdan sonra Avstraliya və Yeni Zellandiya üzərində ozonun tədriicən və aramsız azalması 

daha çox narahatlıq doğurur .  

Yerin ozon təbəqəsinin dağılması insanlara və təbiətə fəlakətli neqativ təsir göstərir.Belə ki, ozon deşiklərin-

dən düşən günəş rentgen və ulturabənövşəyi şüalar görünən spektr şüalarının enerjisindən 50-100 dəfə yüksək 

olur. Bu isə meşə yanğınlarının sayını artırır. Bu səbəbdən 1996-cı ildə Rusiyada 2 mln ha, Avstraliya, Şim. və 

Cən. Amerikada , Afrika , Avropa və Cənubi - şərqi Asiyada da geniş meşə sahələri yanmışdır. 1997- ci ildə İn-

doneziyada baş verən meşə yanğını 5 ay davam edərək onun tüstü – dumanı tək İndoneziyanı deyil, həm də Ki-

çik Asiyanı, Sinqapurun səmasını örtmüş, hətta Cənubi - Çin dənizinə qədər çatmışdır. İnsanlar tüstüdən boğul-

muşdu.  

Təcrübələrlə sübüt olunmuşdur ki , başqa maddələrə nisbətən xlorflor üzvü birləşmələr ozonu 450 – 600 dəfə 

çox dağıdır  

Strotosferdə ozonun azalması təkcə freonlarla əlaqədar deyildir. ABŞ geofizikləri sübut etmişlər ki, atmos-

ferdə ildə artan azot, kükürd, karbon oksidləri və b. maddələr də ozona mənfi təsir göstərir. 

Göründüyü kimi ozonu azaldan səbəblər çox cəhətlidir . Yer kürəsi ilə Günəş sistemi arasında tənzimlənən 

maqnetizm tarazılığının pozulması , reaktiv təyyarələr, kosmosa buraxılan minlərlə peyk və qurğulardaşıyan nə-

həng raketlər , nüvə sınaqları , ildə milyon hektarlarla təbii ozonator hesab edilən meşələrin qırılması və yanğını 

nəticəsində yox olması və s. atmosferdə hidroksil birləşmələrin artmasına səbəb olur , nəticədə atmosferin stro-

tosfer qatlarında qazların bir – birinə nisbəti pozulur. 

---