MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Øÿêèë 8.9. 1950-1982-úè èëëÿðäÿ ãàçûíòû éàíàúàãëàðûíûí éàíäû- ðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÑÎ2-íèí
- 8.11. Parnik (istilik) qazları və onların iqlim dəyişməsinə təsiri
- Xlor flüor üzvi karbonlar
133
Øÿêèë 8.9. 1950-1982-úè èëëÿðäÿ ãàçûíòû éàíàúàãëàðûíûí éàíäû- ðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÑÎ2-íèí àòìîñôåðÿ èëëèê äàõèë îëìàñû. 1- ãàçûíòû éàíàúàãëàðû áöòþâëöêäÿ (èëäÿ 4,44%); 2-äàø êþìöð (èëäÿ 1,72%); 3- íåôò (èëäÿ 7,11%); 4- òÿáèè ãàç (èëäÿ 8,06%). Şəkil 8.10. 1880-1980-úè èëëÿð äþâðöíäÿ ÍÎ 2 -íèí àéðûëìà èíòåí- ñèâëèéèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè
Turşulu yağışlar çox vaxt onları törədən mənbələrdən xeyli aralı yerlərə yağır. Turş yağışlar təbiətə, binalara və qurğulara böyük ziyan törədir, tarixi abidələri aşılayır, metal qurğuları kor- roziyaya uğradır, torpağın, suların fiziki-kimyəvi xassəsini dəyişir, canlı aləmin fizioloji inkişafını pozur. Azotun və kükürdün antropogen birləşmələri atmosferin və ekosistemin turşuluq dərəcəsini olduqca artırır. Bu isə torpağın, meşələrin, yeraltı suların, göllərin və çayların vəziyyətini xeyli dəyişir. Turş mühitə malik olan meşə və bataqlıqlara düşən turş yağışlar turşuluq dərəcəsini bir qədər də yüksəldir və canlı aləmi pozur. Qeyd edək ki, iynəyarpaqlılar turş yağışlara daha çox həssasdır. 1990-cı illərdə Qərbi Almaniyada Bavariya- nın 1500ha həmişəyaşıl (iynəyarpaqlı) meşələri turşulu yağışın təsirindən məhv olmuşdur. Qərbi Avropada meşələrin 30%-ə qədəri bu səbəbdən ziyan çəkmişdir. Turşu torpaqda alüminiumun hərəkə- tini sürətləndirir, bu isə xırda köklər üçün zəhərli sayılır və ağacların yarpaqlarının və iynələrinin qurumasına səbəb olur. PH-ın dəyişməsi su orqanizmlərinə də mənfi təsir göstərir. Yalnız İsveçdə balıq yetişdirilən 4 min göl, Nor- veçin cənub hissəsində gollərin 80%-i ya «ölüdür», ya da kritik vəziyyətdədir. Turşulu yağışın təsirindən Kana- dada 4 min təbii göl «ölüdür», İtaliya, İsveçrə, Fransa kimi dövlətlərin alp (dağ) göllərinin çoxunda canlı aləm məhv edilmişdir. Ekosferdə antropogen kükürd və azotun toplanması asidifikasiya prosesini gücləndirməklə yanaşı, həm də Yerin artmaqda olan radiasiya balansına, qida maddələrinin qlobal balansına (biogenlərin) və troposferin oksid- ləşmə qabiliyyətinə təsir göstərir. Turşulu yağışların ekoloji problemini həll etmək üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi vacibdir: -
kükürd və azot oksidlərin tullantıları, ilk növbədə kükürd qazının buraxılması kəskin azaldılmalıdır, belə ki, sulfat turşusu və onun duzları turşulu yağışın yaranmasının 70-80%-ni təşkil edir. -
bacasından çıxan kükürd və azot oksidini tutmaq (200- ə yaxın belə texnologiya məlumdur ) üzrə tədbirlər həya- ta keçirilməlidir. -
na 1983-cü ildə qüvvəyə minən Avropa Konvensiyasının protokolu misal ola bilər. Həmin protokolda Avropa və Kanadanın 20 dövlətində kükürd oksidi tullantılarının 30% azaldılması irəli sürülmüşdür.
Məlum olduğu kimi atmosfer proseslərinin enerji mənbəyi günəş radiasiyası hesab olunur. Atmosferdə bəzi qazlar, o cümlədən su buxarı parnik effekti yaratmaqla fərqlənir, onlar yer səthinə yüksək dərəcədə Günəş radiyasiyası buraxmağa qabildirlər. Yer səthinin orta temperaturu +15 0 təşkil edir, parnik effek- ti olmasa idi o ,(- 18 0 ) olardı. Odur ki, parnik effekti Yerdə həyatın mövcudluğu üçün əsas mexanizmlərdən biri sayılır. 134
Parnik effekti yaratmaqda atmosferdə olan su buxarı aparıcı rol oynayır. Bu baxımdan, atmosferdə yüksək konsentrasiyada olan qazlar da böyük rol oynayır. Əsas parnik qazları aşağıdakılardır: karbon 2 – oksid (CO 2 ) ,
azot oksidləri , xüsusilə NO 2 metan (CH 4 ) və troposfer ozonu (O 3 ). Sonuncu yüz illərdə bu təbii qazların miqdarı artmışdır. Atmosferə əlavə olaraq qlobal ekosistemin təbii komponenti olmayan digər qazlar da daxil olur. On- lardan ən əsasları insan tərəfindən sintez edilən xlor – flüor üzvi birləşmələri, freonlar da bu katiqoriyaya aiddir. Son 200 ildə , xüsusilə 1950 – ci ildən sonra , hazırda da davam edən insan fəailiyyəti atmosferdə parnik ef- fektli qazların konsentrasiyasının artmasına səbəb olur.Bu qaz qarışıqları radiasiyanı udur və süni əks etdirir. Odur ki, Yerin iqliminə təsir etmək qabilliyətinə malikdir.
tiləşməsi atmosferdə parnik qazlarının miqdarını artıraraq parnik effektinin yüksəlməsinə səbəb olacaqdır. Karbon qazı - hazırda parnik effektində payı 64 % - çatır. Bu miqdar ilbəil artmaqda davam edir.1860 – cı ildən 1984 il arası qazıntı yanacaqlarından istifadə nəticəsində atmosferə (183 + -
10 15 q karbon (C) daxil olmuş- dur.1984 – cü ildə CO 2 – nin il ərzində miqdarı 5.2.10 15 q (5.2.10 15 q C/il) olmuşdur.Bu dövr ərzində meşələrin qırılması və torpaqdan istifadə qaydasının dəyişməsi hesabına atmosferə daxil olan CO 2 – nin miqdarı (150 + - 50)10 15 q C, 1984 – cü il- də isə (1.6 + - 08) x 10 15 q C/il təş- kil etmişdir. Hesablamalara görə qazıntı yanacaqlarından istifadə nəticə- sində 2025 – ci ilə CO 2 – nin artma intensivliyi 2 – dən 20 Q t/il olması gözlənilir.1984 – cü ildə bu rəqəm 5 Q t/il olmuşdur.Atmosferdə onun konsentrasiyasını aşağı salmaq üçün tullantıların miqdarını azaltmaq vacibdir . Metan bataqlıq qazı - parnik effektində böyük rol oynayıb 19 % təşkil edir . Son 10 illərdə atmosferdə meta- nın miqdarının artması müşahidə olunur. Onun konsentrasiyasının çoxalması mənbələri sənaye tərəfindən (nef- tayırma sənayesi), bataqlıqların qurudulması və meliorasiya, çəltik tarlalarının sahəsinin genişləndirilməsi, mal- darlığın artması və s. hesab olunur. Metanın SO 2 - dən olduqca az olmasına baxmayaraq infraqırmızı şüaların udulmasında yüksək effektli uducu sayılır . Lakin onun konsentrasiyasının illik artımı SO 2 – yə nisbətən 2 dəfə çoxdur . Əhalinin sayının artması ilə atmosferdə metanın çoxalması müşahidə olunur.Hazırda onun artma sürəti ildə 1.3 – 1.5 % təşkil edir. Belə ki , əhali artdıqca çəltik tarlalarının sahəsi genişlənir , iribuynuzlu mal – qara- nın sayı çoxalır . Neft , daş kömür , təbii qazın istehsalı zamanı havaya uçan qazların çoxalması da müşahidə edilir. XXI əsrin ortalarında metanın konsentrasiyasının 2 – 2.5 dəfə artması gözlənilir . Azot oksidləri - ümümi parnik effektinin 6 % - ni təşkil edir. Onun da konsentrasiyası (miqdarı) atmosferdə artmaqda davam edir. Kənd təsərrüfatında azot kübrələrinin tətbiqinin artması və üzvü yanacaqlardan kütləvi is- tifadə edilməsi zamanı NO 2 in miqdarı artır. Hər il NO 2 – in miqdarının artımı 0,3 % təşkil edir. 2050 – ci ilə 0.35 – 0.40 miliyon təşkil edəcəkdir.
potensiala malik olub atmosferdə uzun müddət qalır. Onun miqdarı 7- % -ə çatır . Ozon (O 3 ) – mühüm parnik qazı hesab olunur. O, həm stratosferdə , həm də troposferdə yerləşən qısadalğalı və uzundalğalı radiasiyaya təsir göstərir.
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|