MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

161

Ümumiyyətlə  böyük  bənd  və  su  anbarlarının  iqtisadi, ekoloji – iqtisadi  effektini  qiymətləndirmək  mü-

rəkəbdir: Su  anbarları  öz  vəzifəsini  yerinə  yetirərək  su  ehtiyatlarını  artırır, digər  tərəfdən  isə  bir  çox  əl-

verişsiz  nəticələr  yaradır. 

Bəndlərin  və  su  anbarlarının  tikilməsinin  bir  çox  mənfi  nəticələri  onların  gələcəkdə  inkişaf  etdirilmə-

məsinə  əsas  verir.Lakin  yaddan  çıxarılmamalıdır  ki, su  anbarları  bərpa  olunan  su  ehtiyatlarının  həcminin  

artırılması  üçün  mühüm  vasitədir. 

RAN – ın  xarici  üzvü (ABŞ) Q.Yayt  Misirdə  Nil  çayı  üzərindəki  Asuan  bəndinin  tikilməsinin  ekoloji  

nəticələrinin  dərin  təhlilinə  eynimənalı  qiymət  vermir.Yay (iyun-sentyabr) yağışları  nəticəsində  hər  il  daş-

qınlar  baş  verərək  həmişə  Misirin  inkişafında  və  sivilizasiyasında  səmərəli (faydalı) rol  oynayır.Belə  ki, 

daşqınların  münbit  lilli  suyu  ilə tarlalar  suvarılırdı.Hazırda  isə  münbit  lil  bənd  tərəfindən  tutulub  saxlanı-

lır, odur  ki, torpağın  münbitliyi  mineral  gübrələr  verməklə  bərpa  olunur.Digər  tərəfdən  isə  Nil  çayının  

suyu  su  anbarında  toplanaraq  mümkün  su  ehtiyatının  həcmini  nizamlayır , sonra  isə  ondan  suvarmada  və  

elektrik  enerjisi  almaqda  istifadə  olunur.1970 – ci  illərin  sonlarında  Asuan  su  anbarı  bir  neçə  olduqca  

yüksək  və  çox  təhlükəli  daşqınların  suyunu  özündə  saxladı.Əksinə, 1980 – ci  illərdə  yeddi  il  dalbadal  

Nilin  daşqınlarının  həcmi  orta  həcmdən  də  aşağı  olmuşdur.Bu  zaman  az  yağıntılı  illərdə  su  qıtlığı  za-

manı  Misirdə  tarlaların  suvarılmasında  Asuan  su  anbarının  suyundan  istifadə  edilmişdir.Beləliklə,  su  an-

barı  dəhşətli  təhlükənin  qarşısını  almışdır.Ölkə  aclıqdan, iqtisadi  çətinliklərdən  və  siyasi  qeyri  sabitlikdən  

xilas  edilmişdir. 

Böyük  hidrotexniki  sistemlərin, o  cümlədən  su  anbarlarının  yaradılması  1970 – ci  illərdən  sonra  özü-

nün  gərgin  vəziyyətinə  çatdı. Hazırda  onun  azalmağa  doğru  meyli  artmışdır.Bununla  yanaşı  Çində  Yans-

zısyan  çayı  üzərində  dünyada  ən  böyük  SES  və  Türküyədə  Yefrat  və  Tiqr  çayında  22  bənd  və  19  SES  

olan  və  1,7  mln  ha  ərazidə  suvarma  sistemi  nəzərdə  tutulan  kompleksin  yaradılması  layihəsi  həyata  ke-

çirilir. 

Dünyada  su  anbarlarının azadılmasının  müxtəlif  səbəbləri  vardır. Bir  çox  ölkələrdə  bənd  tikiləsi  yerlər-

dən  artıq  istifadə  olunmuş , qalan  yerlər  isə  iqtisadi  və  siyasi  baxımdan sərfəli  hesab  edilmir.ABŞ – da 

son  25  ildə  su  anbarı  tikilməmişdir.1995 – ci  ildə  ABŞ – da  su  anbarlarının  tikilməsini  dayandırmaq  haq-

qında  qərar  qəbul  olunmuşdur. 

Dünyada  su  anbarlarının  yaradılmasının  təxirə  salınması  haqqında  aşağadakı  səbəbləri  də  göstərmək  

olar: Tikintinin  baha  başa  gəlməsi , əhalinin  su  altında  qalan  zonadan  köçürülməsi, yüksək  keyfiyyətli  tor-

paq  sahələrinin  itirilməsi, ciddi  və  qabaqcadan  məlum  olan  pis  ekoloji  nəticələr, bəndin  yuxarı  və  aşağı  

byefində  hidroloji  rejimin  kəsgin  dəyişməsi, təyin  olunmuş  həyat  tərzinin  və  təsərrüfatın  pozulması və s. 

 

9.7. Azərbaycanda  çay  axımının  nizamlanması 

(Azərbaycanın  su  anbarları  və  gölləri) 

 

Məlum  olduğu  kimi  Azərbaycan  qədim  əkinçilik  ölkəsidir. Burada  əkinçilik  yaranandan  bəri  suvarma-

dan  istifadə  olunmuşdur. Ş.V.Xəlilov (2003) qeyd edir ki, təxminən 3000  il  əvvəl  yarandılan  irriqasiya  ka-

nallarının  izləri  indiyə  kimi  qalmışdır. Məs., VI –VII  əsrlərdə  tikilən  Gərər  kanalından  hazırda  da  istifadə  

olunur. Muğan və Mil düzlərində IV-VIII  əsrlərə aid olan suvarma sistemlərinin izləri aydın bilinir. 

1890 – 1880 – ci  illərdə  yalnız  Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasında  890 – a qədər  suvarma  kanalı he-

saba alınmışdır, 1914 – cü ildə onların sayı 1200 –ə  çatmışdır. Kənd  təsərrüfatı  sahələrinin  suvarılması  üçün  

çay  sularından  başqa  kəhriz , bulaq , yağış  və  qar  sularından  da  istifadə  olunmuşdur.Yağış  və  qar  suları-

nı, həmçinin çay  daşqın  sularını  toplamaq  üçün  böyük  olmayan  bəndlər  tikilmiş  və  su  anbarları  yaradıl-

mışdır.Təkcə  Lənkəran  qəzasında  1883- cü  ildə əsasən  düyü  tarlalarını  suvarmaq  məqsədilə  123  su   anba-

rı  olmuşdur. 

Muğan  düzündə  Kürün  sağ sahilində  Qaracala  stansiyasının  yanında  tikilən  su  anbarı  daşqın  suları  ilə  

doldurularaq  xanın  500  desyatin  düyü  sahəsini  suvarmaqda  istifadə  olunmuşdur. 

Naxçıvan  qəzasında  daha  iri  su  anbarları  tikilmişdir.Burada  XVI – əsrin  sonunda  dəniz  səviyyəsindən  

2000 m  yüksəklikdə  mövcud  olan  Qanlı Gölün  yerində  eyni  adlı  su  anbarı  yaradıldı, 200 – 250  il  istis-

mar  olunduqdan  sonra  bu  su  anbarı  öz  əhəmiyyətini  itirmiş, 1853 – cü  ildə  isə  Kəlbalı  xan  tərəfindən 

həcmi  artırılaraq  yenidən  bərpa  edilmişdir. 

 

 

   

Su  

anbarını

n  adı 

İstifad

əyə  

verildi

yi  il 

Qidalan

ma  

mənbəyi 

Dəniz  

səviyyəs

indən  

hündürl

ük 

Sahəsi

, km

2

 

Həcmi, mln. 

m

3

 - la 

Tam Faydalı 

---

 

162

Mingə-

çevir

1953 Kür 

83 

625  1607

0

7410 

Şəmkir 1980 Kür  158  116 2677 

1425 

Varvara 1956  Kür 

18,5  22,5 60  10 

Ağstafa 1969 Ağstafa  

479,5 6,3  120 

109 

Yenikənd 2000  Kür 

. 

78,0  158,

1

136,3 

«Araz »su    1971 

Araz 

777,7 

145,0 

1350  1150 

Mil – 

Muğan 

1971 Araz  . 

4,5  12 . 

Xaçınçay 1964  Xaçın 

509,5 1,76 23 20 

Nohur-

qışlaq 

1951 Dəmirap

aranVən-

dam   

700 1,96 

16 

10 

Bolqarçay 1965  Bolqarça

65 2,00 

12 

11 

Pirsaat 1964 Pirsaat 

 

80 2,34 

16,9 

11,9 

Axıncaçay 1965 

Axınçaça 585 0,92 

14 

12 

Ceyranbat 1958 Samurça

28 

13,9 180 150 

Aşağı 

Könd. 

1980 Köndələn

çay 

. 0,12 

2,1 

1,7 

Sərsəng 1976 Tərtər 726  13,85 

560 

500 

Madagiz 1975  Tərtər . 

0,80 5,5 3 

Xanbulanç 1976 Bəşəru 74 

2,74 52 45 

Lovain 1970 Lovayşar

d

. 1,27 

6,3 

6,2 

Uzunoba 1961  Naxçıva

. 1,20 

9,0 

8,3 

Nəhrəm 

(

i)

1965 

Əlincəça

. 0,85 

6 

6 

Sirab 1979 

Naxçıva

. 1,54 

12,7 

11,6 

Arpaçay 1977  Arpaçay 955 

6,3  150 140 

Qalacux 1986  Qaraçay . 

1,20  7  6 

Viləşçay 1989  Viləşçay . 

2,50  46  38 

Candargöl  . 

Göl  su  

anbarı 

288 12,5 

52 

- 

Yekəxana 1962  Dəvəbata

nçaydan 

- 3.70 

1,9 

1,8 

 

Sovet  dövründə  bu  su  anbarı  yenidən tikilərək  həcmi  3  dəfə  böyüdülmüşdür.Qanlı – Göl  XIX əsrdən  158  

su  anbarından  qalan  yeganə  su  anbarı  olub  indi   də  fəaliyyət  göstərir.(Ş.Xəlilov ,2003). 

Respublikamızda  1950 – ci  ildən  sonrakı  dövrlərdə  il  ərzində  və  ərazi  üzrə  qeyri – bərabər  paylanan  

çay  su  ehtiyatından  səmərəli  istifadə  etmək  məqsədilə  su  anbarları  yaradıldı.Bu  su  anbarlarından  suvar-

ma  kanalları  vasitəsilə  şoran  torpaqların  meliorasiyası  və  suvarılması  yerinə  yetirilmişdir. Bu  məqsədlə  

respublikamızda  50- yə  qədər  su  anbarı  tikilmiş, bir  çox suvarma  kanalları  və  kollektorları  istifadəyə  ve-

rilmişdir. 

1953- cü  ildə  Kür  çayı  üzərində  həcmi  16  km

3     

olan  Mingəçevir  su  anbarının  tikilməsi  respublikada  

suvarma  və  energetika  problemlərinin  həllində  mühüm  rol  oynayır.Bu  su  anbarından  suvarma  məqsədilə  

ayrılan  iki  iri  kanal  (yuxarı  Qarabağ  - su  buraxma  həcmi  - 130 m/

3

  s. və  Yuxarı  Şirvan  - 78 m

3

 / s  ) ha-

zırda  550  mln. hektar  əkin  sahəsinin  suvarılmasına  imkan  verir. 

1982 – ci  ildən  Şəmkir  su  anbarı , 2000 – ci  ildə  isə  Yenikənd  su  anbarı  istifadəyə  verildi.Bu  iki  iri  

su  anbarı  Kür  çayının  çoxillik  axımını  tənzimləməyə  şərait  yaratdı. 

Kür  çayının  axım  rejimini  tənzimləməkdə  onun  qolları  üzərində  tikilən  su  anbarları  da  az  rol  oyna-

mır.Onlardan  ən  böyükləri Sərsəng, Ağstafa, Xaçınçay, Axıncaçay  su  anbarlarını  göstərmək  olar. 

Bir  sıra  su  anbarları  bilavasitə  Xəzərə  tökülən  çaylar  üzərində  yaradılmışdır.Onlardan  ən  irisi  Ceyran-

batan  su  anbarı  olub  1958- ci  ildə  Abşeron  yarımadası  ərazisindədir.Samur – Abşeron  kanalı  ilə  qidala-

---