163
nan bu su anbarı Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin su təchizatınıda
istifadə olunur, 16 min ha torpaq sahəsi
suvarılır.
1964 – cü ildə Pirsaatçay üzərində sahəsi 2,34km
2
olan su anbarı istismara verildi , hazırda o , tam
lillənmə mərhələsindədir. 1965 – ci ildə tikilən Bolqarçay su anbarı da eyni vəziyyətdədir.1976 –cı ildə
Başaryuçay hövzəsində (Lənkəran təbii vilayyətində) sahəsi 2,46 km
2
, həcmi 45 mln m
3
olan
Xanbulançay
su anbarı yaradıldı.
1971 – ci ildə Araz çayı üzərində «Araz» su qovşağı yaradıldı.Su qovşağından aşağı Araz çayının axı-
nının həcmi sol qolları - Əlincəçay, Qaradərə, Gilgilçay, Meğriçay, Oxçuçay, Həkəri, Bazarçay, Quruçay,
Köndələnçay və İran tərəfdən axan sağ qolların hesabına artır. Əgər su qovşağına qədər illik axımın
həcmi 6007 mln m
3
- dursa layihələşdirilən Xudafərin su qovşağının stvorunda bu rəqəm 8306 mln
m
3
–
a, mənsəbində isə 8990
mln m
3
- a çatır. «Araz» su qovşağından Xudafərin su qovşağına qədər axımın
artımı 2299 mln m
3
təşkil edir. ( Ş.Xəlilov, 2003).
Araz çayının sol qollarının sularından Naxçıvan MR – nin ərazisində suvarmada istifadə olunur. Arpa-
çay üzərində 2 su anbarı tikilmişdir. Arpaçay su anbarı (1980) və Reçut su anbarı ( Ermənistanda ) . Arpa-
çay su anbarı (150 mln m
3
) Şərur rayonunda 30 min ha torpaq sahəsini suvara bilərdi. Lakin Keçumçay
su anbarından xüsusi kanala Arpaçayın suyunun 40 % -nin Göyçə gölünə axıdılmasilə əlaqədar MR – i
nəzərdə tutulan qədər suvarma suyu ilə təmin etmək mümkün olmadı. (Ş.Xəlilov, 2003 ).
Naxçıvançay üzərində 8 su anbarı tikilmişdir.Onlardan 4-ü çayın yuxarı axınında yaradılmışdır: 3 Bata-
bat su anbarları ( ümumi həcmi 3,6 m
3
) və su anbarına çevrilən Qanlı – Göl gölü ( 1,6 mln m
3
), 4 su
anbarı da subasardan kənarda ( doldurulan ) hövzənin aşağı hissəsində tikilmişdir: Uzunoba ( 9 mln m
3
) ,
Nehrəm – yeni ( 6 mln .m
3
) , köhnə Nehrəm ( 2,4 mln.m
3
) və Qahab su anbarı (1,1 mln.m
3
).
9.8. Su anbarlarının ekoloji vəziyyəti
Su anbarlarında suyun keyfiyyəti ora tökülən çayların çirklənmə dərəcəsindən, onların yatağının səhiyyə
– gigiyena vəziyyətindən asılıdır. Alimlərin tədqiqatları göstərir ki, çayların intensiv çirklənməsi fonunda
yaradılan su anbarları antropogen evtrofikasiya nəticəsində suyun keyfiyyəti kəsgin pisləşir. Əvvəllər kiçik
su hövzələri antropogen evtrofikasiyaya məruz qalırdısa, indiki dövrdə iri su anbarlarında , xüsusilə kaskad-
la tənzimlənən çaylar üzərində tikilən su anbarlarında «suyun çirklənməsi» baş verir.
Son on illərdə evtrofikasiya prosesi Dneprovodsk və Volqa kasakadlı su anbarlarında, iri göllərdə (Ladoqa, One-
qa, Pskov – Çud), daxili dənizlərdə (Baltik, Xəzər, Qara) və kiçik çaylarda baş vermişdir. Müxtəlif su anbarlarında
antropogen evtrofikasiya prosesi müxtəlif səbəblərdən baş verir.Ladoqa gölünün çirklənməsi alüminium səna-
yesi, Pskov – Cud gölünki isə sahələrin çirkab sularilə əlaqədardır.Belorusiya və Baltikyani ölkələrdə su hövzələ-
rinin evtrofikasiyası kənd təsərrüfatı çirklənməsi ilə bağlıdır.
Azərbaycanda səth sularının çirklənməsində bir çox sənaye və kənd təsərrüfatı iştirak edir. Əsas su
anbarları qonşu dövlətlərdə güclü çirklənməyə məruz qalan iri çayların Kür və Araz çaylarının üzərində
yaradılmışdır.Kür , Araz çaylarının və onların qollarının çirklənməsi haqda məlumat yuxarıda müvafiq fə-
sildə verilmişdir. Qonşu dövlətlərdə güclü çirklənən Kür çayı respublikamızın ərazisinə daxil olarkən sü-
rəti azaldığından daha iri və ağır asılı hissəciklər zibil halında çayın dibinə çökmüş , qalanları isə Şəm-
kir su anbarına keçir.Bunun nəticəsində çöküntülərin və su anbarının dibi çirklənir, suda həll olan zərər-
li maddələr , xüsusilə biogen elementlər bütün su hövzələri kaskadında su anbarının antropogen evtrofi-
kasiyaına səbəb olur. Bununla yanaşı Mingəçevir və Şəmkir su anbarının dibi bitki örtüyündən ( meşə,
kol ,lianlar və s,) təmizlənmiş və onların tədricən çürüməsi suyun keyfiyyətinə , oksigen rejiminə və su
hövzəsinin heyvanat aləminə (balıqlara) mənfi təsir göstərir (Ş. Xəlilov , 2003).
Ş. B. Xəlilovun (2003) apardığı çoxsaylı müşahidələr göstərir ki, Mingəçevir su anbarı sahillərində mə-
işət zibilləri və sənayenin müxtəlif sahələrinin tullantıları başdan – başa zolaq əmələ gətirir. Güclü fırtı-
nadan sonra, daşqın sularının axdığı dövrdə külək axını vasitəsilə çoxlu zibillər su anbarının şərq sahili-
nə gətirilir və Mingəçevir şəhər çimərliyi dəfələrlə zibilin təmizlənməsi üçün bağlanır.1982 – ci ildə
Şəmkir su anbarı istifadəyə verildikdən sonra belə mənzərəni onun sahillərində müşahidə etmək olar. Su an-
barının ölçüləri, o cümlədən sahil xətti Mingəçevir su anbarından kiçik olduğu üçün burada zibil zolağı-
nın eni və qalınlığı daha çox olur.
Sutka ərzində Gəncə şəhərindən Gəncəçaya 300 min m
3
çirkab suları axıdılır, 25 km – dən sonra isə
Kürə qarışır.
Mingəçevir şəhərindən Varvara su anbarına sutkada 150 min m
3
çirkab suyu axıdılır.
Araz çayı və qolları Ermənistan ərazisində güclü çirkləndiyindən (çirkab sularının miqdarı sutkada 2,1
mln m
3
təşkil edir).
«Araz» su qovşağı respublikimızın su anbarlarının hamısından daha çirklidir . Bunun nəticəsində
«Araz» su anbarında suyun « çirklənməsi» və balıqların kütləvi qırılması baş verir.
«Araz» su qovşağı sutka ərzində Naxçıvan şəhərinin 70 min m
3
– çirkab suyu ilə çirkləndirilir, onun
47 min m
3
- i Naxçıvan çayından daxil olur, 23 m
3
– i bilavasitə su anbarına axıdılır.