MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azərbaycan respublikasının iri göllərinin əsas morfometrik səciyyəsi (Ş.Xəlilov) Gölün adı Yerlşdiyi yer
164
İnkişaf etmiş ölkələrdə (ABŞ, İngiltərə, Fransa, Almaniya) su anbarlarında suyun keyfiyyətini yaxşılaşdır- maq üçün su süni yolla aerasiya edilir. Bu məqsədlə suyu qarışdırmaq və atmosfer oksigeni ilə zəngin- ləşdirmək üçün xüsusi hidropnevmatik qurğudan istifadə olunur və ya sualtı oksigen rezervuarlarından is- tifadə olunur .Belə tədbirdən son vaxtlar Dneprovodski və Kaxovski su anbarlarında da istifadə olunması planlaşdırılır. Bu su anbarlarında suyun «çiçəklənməsi» böhranlı ekoloji vəziyyət yaratmışdır, yayda göy yaşıl yosunlar parçalanandan sonra suda amonium azot və mineral fosforun miqdarı 10 – 15 dəfə , üzvi azot 50 – 200 dəfə və ona uyğun toksik maddələr ( fenollar , sionidlər və s. ) də artır. Ona görə yay döv- ründə balıqlar və digər canlılar məhv olur. Antropogen evtrofikasiya Volqa kaskadında və Rusiyanın, Orta Asiyanın, Qazaxıstanın və Qaraqum ka- nalının su anbarlarında da təhlükəli ekoloji vəziyyət yaratmışdır. Azərbaycanda su anbarında suyun aerasiyası üçün heç bir qurğu və texniki vasitələrdən istifadə olun- mur.
Mingəçevir su anbarı əsas təyinatından başqa Mingəçevir şəhərini içməli su ilə təmin edir.Gələcəkdə perspektivdə onun suyunun Abşeron yarımadasına gətirilməsi nəzərdə tutulur, suyun təmiz saxlanması üçün Ş.V.Xəlilov (2003) su anbarının sahillərində Ceyranbatan su anbarında olduğu kimi sanitar zona yaradılması tədbirini təklif edir. Azərbaycanda olan 56 su anbarından yalnız ikisi (Pirsaat və Ağsu çayından doldurulan Cavanşir su anbarları) demək olar ki, tam lillənməyə məruz qalmışdır.
165
1. Abu Dibis 2. Aqua Vermeyla 3. Əsəd (Tabka) 4. Baykal 5. Ban Çao-Nen 6. Bratsk 7. Brokopondo 8. Buxtarmin 9. Bxumifol 10. Vadi-Tar-tar 11. Viktoriya 12. Vilyuy 13.Vinnipeq 14. Volqoqrad 15. Volta 16. Qarrison 17. Qordon 18. Qordon M.Xrum 19. Qrand Rapids 20. Quri 21. Daniel Conson 22. Danszyankou 23. Zeysk 24. İlya Solteyra 25. İtaypu 26. İtumbiara 27. Kabora – Bassa 28. Kainci 29. Kama (Perm) 30. Kanyapisko 31. Kapivara 32. Kapçaqay 33. Qərib 34. Kaxobsk 35. Keban 36. Kalım 37. Kosu 38. Krasnoyarsk 39. Kremençuq 40. Kuybışev 41. La-Qrand 2 42. La-Qrand 3 43. La-Qrand 4 44. Lak kasse 45. Manantali 46. Manikuaqan – 3 47. Mid (Quver) 48. Mika 49. Mingəçevir 50. Missa 51. Naqarcunasaqar 52. Naser 53. Neçako 54. Nijnikamsk 55. Nipiqon 56. Nureksk 57. Oaxe 58. Ontario 59. Pauel 60. Reyndir 61. Rixand 62. Rıbinsk 63. Sanmınsya 64. Sao Simao 65. Saratov 66. Sayan 67. Seros-Kolorados 68. Sinanyan 69. Sinfınyan 70. Sirikit 71. Sobradinyo 72. Suapiti 73. Supxun 74. Tarbela 75. Toktoqulsk 76. Tres-Marias 77. Tuin-Keyne 78. Ust-İlimsk 79. Fort-Pek 80. Franklin-Ruzveld 81. Furnas 82. Funman 83. Xantay 84. Simlyansk 85. Çebokarsk 86. Çerçil 87. El-Çokon 9.9. Azərbaycanda göllərin ekoloji vəziziyyəti Ş.B.Xəlilova (2003) görə Azərbaysan Respublikasında göllərin sayı 250-yə çatır. Onlardan 7-sinin sahəsi 10 km 2 -
2 olub, onlardan 165 km 2
yerləşməsi və hidroloji xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan göllərini 3 əsas qrupa ayırır: 1) Kür – Araz ovalığı gölləri; 2) Abşeronun gölləri; 3) Dağ gölləri; Aşağıda onların xarakteristikası verilir. 1. Təbii proseslər, son illərdə isə insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri nəticəsində Kür – Araz ovalığının gölləri dəfə- lərlə dəyişikliyə uğramışdır. 1953-cü ildə Mingəçevir su anbarı və 1970-ci ildə onun qolu Araz çayı üzərində «Araz» su qovşağı vasitəsilə Kür və Araz çaylarının axını tənzimləndikdən sonra düzənlikdəki gölllər və axmazlar bu çayların daş- qın sularından məhrum oldular. Bunun nəticəsində Ağgöl, Mehman, Sarısu və Hacıqabul gölləri böyük dəyişikliyə uğ- radı, Şilyan, Bostançala, Qarasu, Mahmudçala, Ağçala və b. göllər qurudu və bataqlığa çevrildi. Hazırda Ağgöl, Meh- man, Sarısu gölləri Kür – Araz ovalığındakı kollektor-drenaj sisteminin köməyi sayəsində mövcuddur, Hacıqabul gölü- nə isə su nasosla verilir. 166
Kür çayının suyu tənzimləndikdən sonra göllərdə suyun keyfiyyəti xeyli dəyişmişdir. Onlara çaydan təbii axının olmaması ilə əlaqədar təmiz suyun minerallıq dərəcəsi artmışdır. Hazırda Ağgölün minerallıq dərəcəsi 13000mq/l, Sarısu gölününkü isə 5000 mq/l təşkil edir. Yaz-yay dövründə minerallığın kəskin yüksəlməsi kollektor-drenaj suları- nın göllərə axınının çoxalması ilə bağlıdır. Ağgöl, Mehman, Sarısu və Hacıqabul gölləri böyük təsərrüfat əhəmiyyəti daşıyır. Bu göllər həmişə balıqla zəngin olmuşdur. 1940-cı ildə Hacıqabul gölündən tutulan balığın miqdarı 8850 sentner, Sarısu gölündən isə 6700 sentner olmuşdur. Kür çayının suyu tənzimləndikdən sonra isə göllərin su rejimi kəskin dəyişmiş, dayazlaşmış, şorlaşmış , bunun nəticəsində suyun bioloji rejimi dəyişmiş və faktiki olaraq balıqçılıq öz əhəmiyyətini itirmişdir. Cədvəl 9.9 Azərbaycan respublikasının iri göllərinin əsas morfometrik səciyyəsi (Ş.Xəlilov) Gölün adı Yerlşdiyi yer, çay hövzəsi Dəniz səthin- dən yüksəkli k, m Sahəsi , km 2 Maksim um dərinliyi Suyun həcmi, mln.m 3 Sarısu Kür sağ sahili -12 65,70 3,5 60 Ağgöl
Kür sağ sahili -5 56,20 2,2 45 Mehman Kür sağ sahili -7,8 35,00 2,3 30 Hacıqabul Kür sol sahili -19,6
8,40 2,5
13 Duzdaq Kür sol sahili -24,1
4,0 1,6
3,5 Acınohur Acınohur - çölü
107,3 11,0
Goy – Gol Kürəkçay 1553
0,80 93
30 Maralgöl Kürəkçay 1899
0,25 61
6 Böyük
Al l Arpaçay 2729 5,20
9,4 24,5
Kiçik Alagöl Tərtər 2739
1,20 4
İşıqlı Q l Həkəri 2666
1,80 10
10 Pəriçınqıl Həkəri 2988
1,00
Alagöllər Həkəri 2961 0,95
5,4 2,5
Ağzıbir Taxta körpü -25 37,00 4 40 Böyükşor Abşeron d 12 10,00 2,5 12,5 Masazır Abşeron d 7,9 11,0 1,7 7,0 Binəqədi Abşeron d 12,1 4,0 1,7 2,0 Kürdaxana Abşeron
d 3,0 3,30
3,0
Xocahəsən Abşeron d 13,7 1,60 3,2 3,5 Qırmızı (Krasnoye) Abşeron
yar.ad. -15,0 2,0 2,5 2,0 Olxovka Viləşçay -25,1 4,90
3,0 10,0
Kultuk Viləşçay -5,0 5,20
3,0 5,2
2. Abşeronda 150-yə qədər göl vardır, onların ümumi sahəsi 50km2 təşkil edir. Onlar –20m-dən 120m-dək yüksək- likdə yerləşir. Göllərin çoxu kiçikdir, yalnız 6 gölün ( Böyük Şor, Masazır, Binəqədi, Kürdəxanı, Xoca-Həsən, Krasnoe) sahəsi 1-12km2-dir. Yay dövründə xırda göllərin çoxusu quruyur, bütün göllər duzludur, duzluluq dərəcəsi 5-dən 300 q/l –ə qə- dər tərəddüd edir, tərkibində xlor və natrium ionları üstünlük təşkil edir. Göllərin əksəriyyəti xörək duzunun toplayıcılarıdır. Təbii şəraitdə ilin soyuq dövründə göllər atmosfer ya- ğıntıları ilə dolur, ilin isti dövründə isə onların suyu azalır və ya quruyur. Göllərin belə vəziyyəti 1960-cı ilə qə- dər qalmışdır. Sənayenin (xüsusilə neft istehsalı) və kənd təsərrüfatının intensiv inkişafı ilə əlaqədar son 50 ildə göllərə daxil olan buruq, sənaye və məişət çirkab sularının həcminin sürətlə artması onların kəskin çirklənməsi- nə, sahələrinin böyüməsinə və yeni göllərin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. Xəzər dənizi sahilində bir neçə laqun (dənizdən ayrılmış kiçik göl) gölə təsadüf olunur (Ağzıbirçala, Olxov- ka) ,onların sahəsi dəniz suyunun səviyyəsinin tərəddüdü ilə bağlı olaraq xeyli dəyişir. Xəzər dənizinin son illər- də səviyyəsinin qalxması ilə əlaqədar bu göllər faktiki olaraq dəniz körfəzlərinə çevrilmişdir.
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|