188
runması haqqında. Bu konvensiyalar dəniz hüququnun prinsipləri və normalarını hüquqi baxımdan möhkəmlət-
di.
Açıq dəniz dedikdə nə ərazi dənizinə və nə də istənilən dövlətin daxili sularına
aid olmayan dənizin bütün
hissəsi başa düşülür. Açıq dəniz haqqında Cenevrə konvensiyası dəniz mühitini çirklənmədən qorumaq məqsə-
dilə dəniz mühitini neftlə, radioaktiv tullantılarla və digər zərərli maddələrlə çirklənməsinin qadağan olunması
və həyata keçirilməsi üzrə hər bir ölkənin qarşısında qanunlar işləyib hazırlamaq vəzifəsini irəli sürdü.
Beynəlxalq Konvensiyalar dəniz mühitinin çirklənməsinin qarşısını almaqda müəyyən rol oynadı.1973-cü
ildə Londonda dənizin çirklənməsinin qarşısını almaq üzrə Beynəlxalq Konfrans çağrıldı. Konfrans gəmilərin
suyu çirkləndirməsinin qarşısını almaq üzrə Beynəlxalq Konvensiya qəbul etdi. 1973-cü ilin konvensiyası dəni-
zin yalnız neftlə deyil, həm də digər zərərli maye maddələrlə, həmçinin tullantılarla (çirkab suları, gəmilərin zi-
bili və s.) çirklənməsinin qarşısını almaq üzrə tədbirlər nəzərdə tutur. Konvensiyaya əsasən hər bir gəminin ser-
tifikatı – vəsiqəsi olmalıdır. Bu vəsiqədə gəmilərin gövdəsi, mexanizmləri və başqa təchizatının saz vəziyyətdə
olmasını və dənizi çirkləndirmədiyi göstərilir.
Sertifikata əsasən gəminin limana daxil olması inspeksiya tərəfindən yoxlanılır. Xüsusi rayonlarda (bura həmçinin
Baltik və Qara dəniz aiddir) tankerlərdən neftli suların dənizə axıdılması tamamilə qadağan olunur. Bütün nəqliyyat gə-
miləri atılan suları təmizləyən qurğularla təchiz olunur, tankerlər neft qalıqları dənizə axıdılmadan yuyulur. Gəmidə çir-
kab, o cümlədən təsərrüfat –məişət sularını təmizləmək və zərərsizləşdirmək üçün elektrokimyəvi qurğular yaradılmış-
dır.
Sahil - təmizləyici qurğular gəmilərdən düşən işlənmiş suları çirkabdan yalnız təmizləmir, həm də min ton-
larla nefti
regenerasiya (bərpa) edir.
Gəmilərdə şlamları, tullantıları və zibilləri təmizləmək üçün qurğular qoyulur.
Quru yüklərin yanacaq sisternlərini yumaq üçün üzən təmizləyici stansiyalar yaradılır. Quruluşuna görə on-
lar samovar və tozsoran olan kombaynı xatırladır. İki qazanlı böyük suqızdırıcı qurğu suyu 80-90
0
C qızdırır, na-
soslar isə onu tankerə çəkir. Çirkli su yuyulmuş neftlə birlikdə yenidən təmizləyici
stansiyaya daxil olaraq üç
kaskadlı çökdürücüdən keçir.
Liman akvatoriyasını təsadüfi düşən neft çirkləndiricilərindən sistematik təmizləmək üçün üzən nefttopla-
yıcılarından tstifadə olunur. NSM –4 nefttoplayıcısı limandan 10 dəniz mili məsafədə sahil boyu və açıq dəniz
reydlərində dəniz dalğasının gücü 3 bal, küləyin gücü 4 bal olduqda dəniz suyunu təmizləmə qabiliyyətinə ma-
likdir.
Yaponiyada dənizdə iri neft ləkələrini qısa müddətdə təmizləyən nadir texnologiya hazırlanmış və təcrübə-
dən keçirilmişdir. «Kansay- Sanqe» korparasiyası əsas komponenti xüsusi hazırlanmış düyü qabığı olan ASWW
reaktivi buraxmışdır. Bu preparat su səthi üzərində səpələnmiş neft ləkələrini yarım saat ərzində özünə soraraq
onu qatı kütləyə çevirir. Su üzərindən həmin kütlə adi torla yığılır.
Amerika alimləri Atlantik okeanda suya dağılmış nefti təmizləmək üçün orijinal üsul tapmışlar. Neft plyon-
kasının altına müəyyən dərinlikdə keramik lövhə buraxılır. Ona akustik qurğu birləşdirilir. Vibrasiyanın təsiri
altında neft qalın qatla əvvəlcə lövhə qoyulan yerə toplanır, sonra isə su ilə qarışaraq fəvvarə vurur. Lövhənin
altına qoyulmuş yüksək gərginlikli elektrik cərəyanı fəvvarəni alışdırır və neft tam yanır. Əgər akustik qurğunun
gücü kifayət qədər deyilsə neft ancaq bərk kütləyə çevrilir və mexaniki yolla sudan kənarlaşdırılır.
Sahilyanı suların səthindən yağ ləkələrini kənarlaşdırmaq üçün ABŞ alimləri yağ hissəciklərini özünə çəkən
polipropilen modifikasiyasını yaratmışlar.
1982-ci ildə BMT –nin ekspert qrupu çirklənmənin hansı növləri ilə mübarizə aparılmasını müəyyənləşdirdi.
Bu siyahıda neft, ağır metallar və radioaktiv maddələr birinci sırada durur. Hazırki dövrə qədər neftlə çirklən-
məyə qarşı bir çox tədbirlər işlənib hazırlanmışdır.
Neft
ləkələri sahildən uzaqda və az miqdarda olarsa öz-özünə təmizlənə bilər.
Nefti çökdürmək üçün işlənən metodlardan biri neft ləkələrinə tabaşir tozu tökülür,
bu zaman tabaşir nefti
özünə çəkir və suya batır. Bu metod problemi həll etmir. Belə ki, neft suyun dibində qalaraq okeanın dərin su
biotasını zəhərləyir.
Qeyd edək ki, Dünya okeanında elə orqanizmlər yaşayır ki, onlar özünə məxsus «Sanitar» rolunu oynayaraq,
suyu təmizləyir. Belə ki, molyusklar qida tapdıqda, suyu özünün qəlsəmə quruluşundan keçirərək süzür. Alimlə-
rin hesablamalarına görə ölçüsü 2 sm olan hər bir dəniz molyuskası (midiya) sutka ərzində özündən 12 litr təmiz
su keçirir. Okeanın biofiltratının təmizlədiyi suyun ümumi həcmi 100 km
3
təşkil edir. Ehtimal ki, çirklənməyə
qarşı istiqamətlərdən biri belə «Sanitar» növlərin sayını artırmaqdır.
Lakin Okeanın mühafizəsi və səmərəli istifadəsi məsələsinin həllinin əsasının qarşısında 3 təxirəsalınmaz
məsələ durur:
1)
Okeanın bütövlüyü təsərrüfat fəaliyyətinin effektiv qlobal rejiminin tənzimlənməsini tələb edir.
2)
Bir çox regional dənizlərin resuslarını ayrı-ayrı dövlətlərin istismar etməsi resurslarından istifadənin regi-
onal nizamlanmasının müəyyən öhdəçiliklərini tələb edir.
3)
Okean üçün quru mənbələrdən ciddi təhlükənin olması effektiv milli fəaliyyət tələb edir.
189
Lakin neftlə çirklənməni tam aradan qaldırmaq üzrə effektiv üsulların axtarışında bir çox nailiyyətlər əldə
olunmağına baxmayaraq bu problemin həlli haqqında danışmaq hələ tezdir. Çirklənməni təmizləməkdə yalnız
ən effektiv metodların tətbiqi ilə dəniz və okeanların təmizliyini təmin etmək mümkün deyil. Çirklənmənin qar-
şısının alınması kimi mühüm vəzifəni bu işdə marağı olan bütün ölkələrin birgə səyi lazımdır.
10.6. Xəzər dənizinin ekoloji problemləri
10.6.1. Ümumi səciyyəsi
Xəzər dənizi Yer kürəsinin ən böyük gölü olub, geniş materik depressiyasında yerləşmiş qapalı su tutarıdır.
Hazırda Xəzərin 6500-6700 km-lik (adalarla birlikdə 7000 km) sahil xəttində beş dövlət yerləşmişdir. Bu öl-
kələrdə sahil xəttinin uzunluğu aşağıdakı kimidir: Azərbaycan Respublikası- 825, Qazaxstan-2320, İran İslam
Respublikası – 900, Rusiya Federasiyası – 695, Türkmənistan –1200 km.
Meridian boyunca Xəzər dənizinin uzunluğu 1200 km-ə yaxındır, orta eni – 310 km, ən böyük eni 435 km,
ən kiçik eni 195 km-dir. Hazırda dənizin səviyyəsi Dünya Okeanı səviyyəsindən 27,3 m aşağıdır. Dənizin bu sə-
viyyəsində onun səthinin sahəsi 392600 km
2
, sularının həcmi isə 78648 km
3
-dir, bu həcm Yer kürəsindəki ümu-
mi göl su ehtiyatının 44%-ni təşkil edir. (Məmmədov 2001).
Cədvəl 10.1.
Xəzərin əsas morfometrik elementləri
Hissə
Səthin sahəsi,
min km
2
Suyun həcmi
min km
3
Ən dərin
yeri
Şimal
104,6 0,49
2,0
Orta 138,2
26,75
788
Cənub 149,8
51,40
1025
Dəniz,
bütövlükdə
392,6 78,64 1025
Xəzərin suyiğma hövzəsi 3,1-dən 3,5 min km
2
-ə qədərdir, bu ərazi dünyada olan qapalı su hövzələrinin 10%-
ni təşkil edərək şimaldan cənuba 2500 km uzanır, eni isə qərbdən şərqə 1000 km-ə yaxındır. 9 dövlətin (Azər-
baycan, Qazaxstan, İran, Gürcüstan, Ermənistan, Özbəkistan, Rusiya, Türkiyə) ərazisi bütövlüklə və ya qismən
bu hövzəyə daxildir.
Xəzərdə müxtəlif böyüklükdə ümumi sahəsi 350 km
2
-ə bərabər olan 50-ə qədər ada vardır. Adaların bir qis-
mi Bakı və Abşeron arxipelaqlarında birləşmişdir.
Xəzər dənizi on böyük körfəzə malikdir: Komsomolets, Manqışlaq, Qazax, Qara-Boğaz-Göl, Türkmənbaşı,
Türkmən, Qızıl-ağac, Həştərxan və Qızlar, Xəzərin İran sahilində iki böyük körfəzi var: Çirkən və Ənzəli. (keç-
miş Pəhləvi)
Xəzər dənizinə 130-dan çox çay axır. Onlardan doqquzu delta xarakterlidir (cədvəl 10.2).
Volqa Xəzərə tökülən ən böyük çay sayılır. Səth axınları hüdudlarında bu çayın suyığma hövzəsinin sahəsi
min km
2
- dir. (Məmmədov, 2001).