görünən kimi, "Cəfərqulu xan Arpa çayı sahilindəki
qalada gizləndi..."
1787-ci il may ayınm əvvəllərində İbrahimxəlil
xanm qoşunu Naxçıvan qalasım ələ keçirərək, Abbas-
qulu xanı hakimiyyətə gətirdi.
Arxiv sənədlərində deyilir: "Naxçıvan xanlığmm
tutulması, Abbasqulu xanm hakimiyyətə gətirilməsi
İbrahimxəlil xanm öz adı ilə deyil, Abbasqulu xanm II
İraklidən kömək alması və qüvvətlənməsi ilə əlaqə-
dardır".
Naxçıvanı tutduqdan sonra, Qarabağ qoşunları
Abbasqulu xanm dəstəsi ilə birlikdə Cəfərqulu xanı təqib
etməyə başladılar. Lakin, bu uğursuz tədbir oldu. Bu
uğursuzluqdan sonra vaxt itirmədən Təbrizə doğru
hərəkət etməyi qərara aldı. İbrahimxəlil xan Əhməd
xanın müttəfiqliyinə inanıb səhv elədi. Belə ki,
İbrahimxəlil xan yolda olarkən, Xoy qoşunları Təbrizı
tutmuşdu. Əhməd xan İbrahimxəlil xana Təbrizdə əldə
etdiyi qənimətdən... heç nə vermədi. Əhməd xan bildirdi
ki, o Təbrizdə yalnız hakimiyyəti dəyişmişdir. Buna
qohum kimi hüququ vardır. Lakin, Naxçıvan xanı
Cəfərqulu xanı öz himayəsinə götürüb... heç kimin onun
işlərinə qarışmağa ixtiyarı yoxdur. Çünki, Naxçıvana
sahib olmaq üçün İsfahanm hakimi tərəfındən fərman
Cəfərqulu xana verilmişdir.
Bu yürüşdə müvəffəqiyyətsizliklər bir-birinin
ardınca İbrahimxəlil xanı təqib edirdi. Belə ki, Təbriz
işləriylə məşğul olduğu dövrdə Cəfərqulu xanm qardaşı
K albalı xan Abbasqulu xanın hakimiyyətini devirərək
1787-ci ildə özünü xan elan etdi. Abbasqulu xan yenidən
Naxçıvanı tərk etdi. Və bu o zaman baş verdi ki, II İrakli
"...İbrahimxəlil xanm Naxçıvanı tutduğu xəbərini eşidib,
knyaz İvan Baqrationu göndərmişdi ki, o nəyin bahasma
olursa-olsun İbrahimxəlil xanm Naxçıvanda möhkəm-
lənməsinə yol verməsin". Lakin, Kalbalı xan artıq
Naxçıvanı ələ keçirmişdi və gürcü qoşunlarmı qalaya
buraxmadı. 1787-ci il may aymın 20-də Baqration, çar II
İrakliyə göndərdiyi məktubda yazırdı: "Kalbalı bəy...
güclü müqavimət göstərmək üçün qaladan çıxmışdı.
Lakin, mənim gəlişimlə əlaqədar, tələsik yenidən qalaya
çəkildi”. Həmin vaxtdan etibarən, cəsarətli dövlət xadimi
Kalbalı xanm hakimiyyəti dövrü (1787-1820) başlayır.
Qardaşı oğlu Abbasqulu xanm iddiasından özünü
qorumaq üçün Kalbalı xan, onu Naxçıvana dəvət etdi.
Ürəyində kin bəsləsə də, ona böyük imtiyazlar verdi.
Kalbalı xan hakimiyyətə gəldiyi vaxt Azərbaycan və
bütövlükdə Cənubi Qafqazda daxili və xarici vəziyyət
xeyli mürəkkəbləşmişdi. Azərbaycan və Gürcüstamn İran
və Osmanlı imperiyası tərəfindən təcavüzkarlığma məruz
qalmaları təhlükəsi yaranmışdı. Cənubi Qafqaz xalqları
öz daxili imkanları hesabma xarici təhlükəyə qarşı
istiqlaliyyətini müdafiə edə bilmədilər. K albalı xan
hakimiyyətə gəldiyi gündən Naxçıvan xanlığı Rusiya
dövləti ilə həm siyasi, həm iqtisadi m ünasibətlər
yaratmağa səy göstərmişdi. Bu da səbəbsiz deyildi.
Həmin dövrdə İran təcavüzü qarşısında qalan Azərbay-
can xanlarma Rusiya dövləti özünü xilaskar kimi təqdim
edirdi. Məhz buna görə də, Kalbalı xan sadəlöhvlüklə rus
diplomatlarmm fitnəkarlığma uymuşdu. O da bəzi
Azərbaycan xanları kimi Georgiyevsk müqaviləsinin
(1783) səmimiyyət naminə bağlanıldığına inanırdı.
Kalbalı xanm hakimiyyəti dövründə Naxçıvan xanlığı
nisbətən canlandı.
Bəli...artıq Kalbalı xan hakimiyyəti ələ aldı.
Kalbalı xanm dövrü yetişdi. Nə qədər qüdrətli Kəngərli
olsa da, Kalbalı xan da Rusiya toruna ilişdi.
Kalbalı xan Naxçıvan xanlığmm taxt-tac simvolu
idi. O, bunu qorumaqla məşğul idi. Təbii ki, çoxlarından
fərqli olaraq, o bunu kişicəsinə edirdi. Çox təəssüf ki, onu
qarşıda ağır aqibətlər gözləyirdi. Hələ uğrunda müha-
ribələr gedəcək Naxçıvan və İrəvan xanığmm istər İrakli,
istər Çar Rusiyası, istərsə də İran tərəfmdən işğal planı
hissə-hissə həyata keçirilməkdə idi. Qarşıda, 1-ci Rus-
İran müharibəsi, Gülüstan müqaviləsi dayanırdı.
2-ci Rus-İran müharibəsi-nəticə Türkmənçay
müqaviləsi. Və bu müqavilələrin davamı kimi Zəngəzur,
İrəvan torpaqlannın çox acınacaqlı taleyi gəlir. Azərbay-
can xanlıqları-parçalanmış Azərbaycanın son işğal zonası-
Naxçıvan və İrəvan xanhğı...
Kalbalı xan Naxçıvanm möhkəmlənməsi' üçün çox
tədbirlər görürdü. Bu zaman onun Naxçıvandan kənarda
yaşayan əmisi oğlu Cəfərqulu xan hakimiyyətə qayıtmaq
fıkrindən dönməmişdi. O bu məqsədlə gah bu, gah da
digər xana kömək üçün uğursuz müraciətlər etmişdi.
A ncaq buna baxmayaraq, "Qacar təhlükəsinə"
qədər Naxçıvan xanlığmda elə bir fövqəladə hadisə baş
verməmişdi. Qacar təhlükəsini isə gözləməyə dəyərdi...
Azərbaycanm bu bölgəsində də daxili çəkişmələr
taxt-tac uğrunda olduğundan Kalbalı xan kimi müdrik
sultan, artıq İran tərəfdən dəfələrlə amansızlıq, xəyanət
gördüyündən də istər daxili, istərsə də xarici yürüşlərdən
qurtarm aq üçün Rusiyaya xilaskar kimi baxır və sadə-
löhvcəsinə Rus imperiyasma sədaqət nümayiş etdirirdı.
Qarşıda onu hələ çox dəhşətlər gözləyirdi... Kalbalı
xan var gücü ilə öz taxt-tacmı saxlamaqla məşğul idi. Onu
da o biri xanlar kimi təkcə Naxçıvan xanlığı düşündü-
rürdü. Bütöv Azərbaycananm sərhədləri onun da çəpər-
lərindən çox uzaqda idi. XVlll əsrin 80-cı illərinin
sonlarmda İranda Qacar sülaləsinin əsasmı qoymuş Ağa
Məhəmməd xanın şöhrəti artırdı. 90-cı illərin əvvəllərində
o, bütöv İram öz hakimiyyəti altmda birləşdirdi. Hətta,
1791-ci ildə tacqoyma mərasimini başqa vaxta keçirsə də,
özünü şah elan etdi. Ağa Məhəmməd xan eyni zam anda
özünü Azərbaycanm da hakimi hesab edirdi. Çünki,
Səfəvilər dövlətində qərarlaşdırılmış ənənəyə görə, şah
həm də Azərbaycanm və Gürcüstanm ali hakimi olmalı
idi.
Cənubi Azərbaycanda xanlıqların bəzilərini özünə