Menecmentin təŞKİlati quruluşU

Menecmentin təsokkülü və inkişafı 

vacibdir. 

3.

 

Tənbeh (cəza). Bu halda birinci iki tip kompnensasiyadan fərqli 

olaraq kompensasiya rəhbərlik və ya təşkilat üçün «düzgün olmayan», 

arzu edilməyən davranışa reaksiya kimi baş verir. 

Əgər, birinci iki tip arzu edilən davranışı möhkəmləndirirdisə bu 

halda  arzu  edilməyən  davranış  aradan  qaldırılır.  Tənbeh  (cəza) 

şəklindəki  komensasiya  ondan  ibarətdir  ki,  bu  zaman  insan  öz 

davranışının neqativ, onun üçün xoş olmayan nəticələrinə məruz qalır. 

Məsələn,  o,  cərimə  edilə  bilər,  mükafat  və  ya  işdə  irəli  çəkilməkdən 

mərhum  ola  bilər,  iradlara  məruz  qala  bilər  və  s.  Tənbehin  (cəzanın) 

vəzifəsi  təşkilat  üzvlərinin  təşkilat  üçün  arzu  olunmayan  cəhətlərini 

azaltmaq  və  ya  tamamilə  ləğv  etməkdir.  Tənbeh  zahirən  müsbət 

kompensasiyanın  tamamilə  əksi  kimi  görünsə  də  (birində 

mükafatlandırır,  digərində  isə  mərhum  edirlər)  insanın  davranışı 

öyrənməsi nöqteyi-nəzərdən belə deyildir. Bu tip kompensasiya müsbət 

kompensasiya  nisbətən  daha  az  təsirlidir  (kəsərlidir).  Belə  ki,  tənbeh 

mükafatlandırmaya nisbətən daha az gözlənilən və daha az sabit effektə 

malikdir. O, çox vaxtı tənbeh edən rəhbərə qarşı şəxsi inciklik, işə olan 

marağın itirilməsi, öz fəaliyyətinə olan münasibətin dəyişməsi və s. bu 

kimi  dolayı  neqativ  nəticələrə  gətirib  çıxarır.  Buna  görə  də  davranışı 

öyrənmək  məqsədi  ilə  tətbiq  edilən  kompensasiya  üsulu  kimi  tənbehə 

rəhbərliyin çox ehtiyatla yanaşması və onun mümkün ola bilən neqativ 

fəsadlarının meydana çıxmasını diqqətlə izləməsi lazımdır. 

4.

 

Arzu  .  edilməyən  davranışın  mükafatlandırılması.  Bu  tip 

kompensasiyanın  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  hər  hansı  bir  arzu 

edilməyən  hərəkəti  (xüsusilə  də  əgər  əvəllər  bu  hərəkətlər 

mükafatlandırılsa belə) həyata keçirən insan müsbət kompensasiya daxil 

olmazsa  müəyyən  vaxtdan  sonra  onu  dayandırmalıdır.  Başqa  sözlə 

hər-hansı  bir  hərəkətə  müsbət  reaksiyanın  dayandırılması  o,  deməkdir 

ki,  müəyyən  vaxtdan  sonra  həmin  hərəkətlər  azalacaqdır.  Məsələn, 

universitetdə müvəffəqiyyətlə oxumuş və dərslərdə fəal iştirak etdiyinə, 

həmçinin  həmkarlarının  çıxışına  əlavələr  etdiyinə  görə  müəllimlərin 

tərifini  qazanan  gənc  mütəxəssis  hər-hansı  bir  təşkilatda  işləməyə 

başlayarkən yenə də bütün müzakirələr və danışıqlara müdaxilə etməyə, 

öz izahatlarını verməyə və digərlərinin məlumatlarmı qiymətləndirməyə 

cəhd  edəcəkdir.  Əgər  onun  bu  hərəkətlərinə  diqqət  verilməsə  o, 

müəyyən vaxtdan sonra bu zərərli vərdişindən əl çəkəcəkdir. 

Davranışın öyrənilməsinin yuxarıda baxdığımız məsələləri 38 

---

insanın təşkilata adaptasiyası 

ondan  xəbər  verir  ki,  insan  öz  təcrübəsinə  əsaslanaraq  davranışını 

dəyişməklə onu əhatə edən təşkilati mühitə adaptasiya olunur. Təşkilat 

və onun rəhbərliyi insan davranışının modifıkasiya edilməsinə aktiv təsir 

göstərə bilər. Lakin, həm davranışm öyrənilməsi prosesinə təsir etmək 

üçün  istifadə  etdiyimiz  vasitələr  və  həm  də  onlardan  istifadə  tezliyi 

insanların  düşdüyü  situasiyadan  asılı  olur  və  insanın  davranışına  təsir 

göstərən (ilk növbədə insanın fəaliyyətə olan tələbatını və motivini uçota 

alan) amillərin bütün rəngarəngliyini nəzərə almaqla menecer tərəfindən 

seçilir. 

39 

---

Menecmentin mərhələləri və elmi məktəbləri 

FƏSİL 2. MENECMENTİN MƏRHƏLƏLƏRİ VƏ ELMİ 

MƏKTƏBLƏRİ 

§1. Menecmentin ilkin tarixi şərtləri 

Qədim  filosoflar  belə  hesab  edirdilər  ki,  cəmiyyətin  yoxsul 

vəziyyətdə  yaşamasmın  əsas  səbəbi  bir  qayda  olaraq  ədalətli 

idarəetmənin olmamasıdır. Effektiv və ədavətli idarəetmənin xarakterik 

xüsusiyyətləri və prinsipləri bir çox dahi şəxslərin düşüncələrinin əsas 

predmetini  təşkil  etmişdi.  İdarəetməyə  proses  kimi  yanaşılması  və 

insanların  birgə  həyat  fəaliyyətində  ümumi  məqsədlərə  nail  olma 

ehtiyacı isə hələ antik dövrdə yaranmışdı. Məsələn, Platon idarəetməyə 

insanların  ümumi  qidalanması  elmi  kimi  baxır  və  sübut  edirdi  ki, 

idarəetmə  üzrə  fəaliyyət  cəmiyyətin  həyat  təminatı  sisteminin  əsas 

elementidir.  O,  göstərirdi  ki,  müdrik  idarəetmə,  düşünülmüş  qanunlar 

əsasında  olmalıdr.  Belə  ki,  qanunlar  öz-özlüyündə  hədsiz  dərəcədə 

abstrakt və doqmatikdir*. Buna görə də onların əsasında hər bir konkret 

situasiyada düzgün qərar vermək mümlün olmur. 

Praktiki  olaraq  həyata  keçirilməsi  baxımından  cəmiyyətin 

idarəedilməsi  idarəçilik  məharətidir.  Buna  görə  də  hakimiyyət 

səlahiyyətlərini olduğu kimi deyil bir qayda olaraq bu qanunların şərhi 

və  tətbiqinə  qabil  olan  dərrakə  əsasında  ictimai  işləri  idarə  etmək 

məharətinə malik olan siyasət kimi başa düşmək olar. 

Aristotel  ev  təsərrüfatının  öyrənilməsinin  (müasir  iqtisadi 

nəzəriyyə timsalında) əsaslarını qoymuşdur ki, onun fikrincə bu «ağalıq 

elmi» çərçivəsində işlənib hazırlanaraq quldarlara qullarla rəftar etmə və 

onları idarə etmək sənətini öyrədirdi. O qeyd edirdi ki, bu iş həddən artıq 

əziyyətlidir. Buna görə də kimsə bu əziyyətdən uzaqlaşmaq istəyirsə o, 

özü qulları idarə etmək ilə bağlı siyasət və fəlsəfə ilə məşğul olmalıdır. 

Quldarlıq  dövrü  bütövlükdiə  birbaşa  təhrik  etmə  metodları  və  əməyə 

sövq etmənin başlıca vasitəsi kimi cəzalandırma qorxusu ilə xarakterizə 

olunurdu. Zaman keçdikcə ictimai istehsalın inkişafı ilə əlaqədar olaraq 

məcburi  əmək  özünün  qeyri-effektivliyini  daha  qabarıq  şəkildə 

göstərməyə başladı. 

Sənayenin 

miqyasının 

genişləndirilməsinin, 

əmək 

məhsuldarlığının artırılmasının ilkin tarixi şərti, həmçinin kapitalizm 

* doqmatik - qeyri tənqidi düşülərək hər şeyi ehkam kimi 

qəbul etmək 40 

---