MəNTĠq elmġ, Georq Vilhelm Fredrix Hegel, logikwissenschaft, Georg Wilhelm Friedrich Hegel

olduqlarından bizə bəlli kimi görünürlər. Lakin belə bəlliliklər, adətən, daha gizlindirlər. Belə ki, məsələn, varlıq 
təfəkkürün xalis tərifidir, ancaq heç vaxt ağlımıza gəlmir ki, fikri öz baxıĢımızın predmeti edək. Adətən, düĢünürlər ki, 
mütləq uzaqda, o biri aləmdə28 olmalıdır, ancaq o, düĢünən varlıq kimi bizim hər zaman özümüz də bilmədən 
daĢıdığımız və istifadə etdiyimiz varlıqdır. Təfəkkürün belə tərifləri, əsasən, dildə ötürülmüĢdür və beləliklə, uĢaqlara 
qrammatikanın öyrədilməsi onunla faydalıdır ki, onları qeyri-Ģüuri olaraq təfəkkürdəki fərqlərə diqqət yetirməyə məcbur 
edir. 
  Adətən, deyirlər ki, məntiq yalnız formalarla məĢğul olur, öz məzmununu isə baĢqa bir qaynaqdan götürməlidir. Lakin 
məntiqi fikirlər yalnız hər bir baĢqa məzmunla müqayisədə məzmundurlar, hər bir baĢqa məzmun isə əksinə, yalnız 
məntiqi fikirlə müqayisədə yalnız məzmundur. Onlar hər Ģeyin özündə-və-özü-üçün-mövcud əsasıdır. Marağımızı belə 
xalis təriflərə yönəltmək üçün yüksək təhsillilik tələb olunur. Onların özündə və özü üçün gözdən keçirilməsi bir də ona 
görə əhəmiyyətlidir ki, biz tərifləri təfəkkürün özündən hasil edirik və onların həqiqi olub olmadığını da onların özü ilə 
müəyyənləĢdiririk. ĠĢ o cür deyil ki, biz onları dıĢ olaraq qəbul edirik, sonra isə onlara tərif (definisiya) veririk yaxud 
onları Ģüurumuzda onların haqqında olan təsəvvürlərlə müqayisə edərək onların dəyərini və mənasını açırıq. Bu halda 
biz müĢahidə və təcrübədən çıxıĢ edər və, məsələn, deyərdik: güc sözünü biz, adətən, bu və ya digər hallarda iĢlədirik. 
Əgər bu Ģərh onun predmeti barədə bizim adi Ģüurumuzda olan Ģərhlə uzlaĢırsa, biz onu düzgün sayırıq. Lakin bu halda 
anlayıĢ özündə və özü üçün deyil, burada düzgünlüyün ölçüsü və miqyası olan bir müqəddiməyə uyğun olaraq 
tərifləndirilir. Lakin biz belə miqyasdan istifadə etməyib həyatla dolu təriflərə hərəkət azadlığı verməliyik. Fikir 
təriflərinin həqiqiliyi məsələsi adi Ģüura qəribə görünə bilər, çünki görünür ki, onlar yalnız mövcud predmetlərə tətbiq 
edildikdə həqiqi olurlar və odur ki, bu tətbiqdən kənarda onların həqiqi olduğunu soruĢmaq əbəsdir. Ancaq elə önəmli 
olan da bu sualdır. Bu zaman, əlbəttə, nəyin həqiqət olduğunu bilmək lazımdır. Biz, adətən, predmetin bizim 
təfəkkürümüzə uyğunluğunu həqiqət adlandırırıq. Bu zaman təsəvvürümüzə uyğun gələn predmeti müqəddimə kimi 
götürürük. Fəlsəfi anlamda isə əksinə, ümumiyyətlə, özünün abstrakt ifadəsində həqiqət müəyyən bir məzmunun öz-özü 
ilə uyğunluğunu göstərir. Deməli, bu, həqiqətin yuxarıda xatırlatdığımız anlamından seçilir. Lakin həqiqətin daha dərin 
(fəlsəfi) anlamına çox zaman adi deyiliĢdə rast gəlinir; biz, məsələn, həqiqi dost deyirik və bu zaman elə dostu nəzərdə 
tuturuq ki, onun hərəkətləri dostluq anlayıĢına uyğun olsun; biz həqiqi incəsənət əsəri haqqında da bu gür deyirik. Bu 
ifadələrdə həqiqi olmayan o ifadələrdə pis olan özünə uyğun gəlməyəndir. Bu anlamda pis dövlət qeyri-həqiqidir və 
ümumiyyətlə, dövlət də pis və qeyri-həqiqi təriflə və ya anlayıĢla predmetin varlığının ziddiyyətindən ibarətdir. Bu cür 
pis predmet haqqında biz düzgün təsəvvür tərtib edə bilərik, ancaq bu təsəvvürün məzmunu özündə qeyri-həqiqidir. 
Bizim qafamızda çoxlu düzgün, eyni zamanda qeyri-həqiqi təsəvvürlər ola bilər. AnlayıĢla reallığın həqiqi uyğunluğu 
yalnız allahdır. Ancaq bütün sonlu Ģeylər özündə qeyri-həqiqiliyə malikdir, onların varlığı anlayıĢlarına uyğun deyil. 
Odur ki, onlar ruhun qaranlıqlarına qərq olur və onların məhvi onların anlayıĢlarının varlıqlarına uyğunsuzluğunun 
görüntüsüdür.29 Təkcə kimi heyvan öz cinsində anlayıĢa malikdir və cins özünü təkcədən onun ölümü ilə azad edir. 
  Həqiqətin burada aydınladılan anlamında, özünün özü ilə uyğunluğu anlamında gözdən keçirilməsi məntiqin əsl 
vəzifəsidir. Adi Ģüurda təfəkkürün təriflərinin həqiqiliyi məsələsi yaranmır. Məntiqin vəzifəsini belə də formula etmək 
olar: məntiqdə təfəkkürün tərifləri gözdən keçirilir, çünki onlar həqiqəti dərk etməyə qabildir. Deməli, məsələ sonsuzun 
formasının və sonlunun formasının nə olduğunu aydınlaĢdırmaqdan ibarətdir. Təfəkkürün sonlu təriflərindən istifadə 
edərkən adi Ģüurda heç bir Ģübhə yaranmır və adi Ģüur onların mənalı olduğunu tərəddüd etmədən qəbul edir. Ancaq 
bütün yanılmalar sonlu təriflərə uyğun düĢünməkdən və hərəkət etməkdən irəli gəlir. 
  3-cü əlavə. Həqiqi olanı dəyiĢik üsullarla dərketmək olar və idrakın bu üsullarını biz yalnız formalar kimi gözdən 
keçirməliyik. ġübhəsizdir ki, həqiqət təcrübə vasitəsilə dərk oluna bilər, ancaq bu təcrübə yalnız formadır. Hansı ağlın 
gerçəkliyi öyrənməsinin təcrübədə böyük önəmi vardır? Böyük ağıl böyük də müĢahidələr edir və olayların qarıĢıq 
oyununda önəmli olanı gözdən keçirir. Ġdeya olaylardan kənarda və onların arxasında deyil, onların özündədir və 
gerçəkdədir. Böyük ağıl sahibi, məsələn, təbiətə və tarixə diqqət yetirən Höte böyük müĢahidələr edir, ağlasığanı görür 
və onu ifadə edir. həqiqəti refleksiyada da dərk etmək və onu fikirlərin bir-birinə münasibəti vasitəsilə də müəyyən 
etmək olar. Lakin idrakın bu iki üsulunda özündə və özü üçün həqiqət hələ özünün əsl formasında yoxdur. Ġdrakın daha 
mükəmməl üsulu təfəkkürün xalis formasındakı idrakdır. Ġnsan bu formada tamamilə azaddır. Təfəkkür formasının 
mütləq forma olması və bu formada həqiqətin özündə və özü üçün çıxıĢ etməsi – məhz bu, ümumiyyətlə, fəlsəfənin əsas 
müddəasıdır. Bu müddəanın sübutu hər Ģeydən öncə idrakın öncə göstərilən formalarının sonlu olmasının 

---

göstərilməsindən ibarətdir. Uca antik skeptisizm bütün yuxarıda göstərilən idrak formalarının ziddiyyətli olduğunu 
göstərərək bu sübutu vermiĢdir. Amma bu skeptisizm onu təfəkkür formalarına münasibətdə də sübut etmək istərkən 
onlara bir sonlu da daxil edir, sonra da o formaları bu sonluda axtarır. Sonlu təfəkkürün bütün formaları ilə biz məntiqi 
inkiĢafın gediĢində və məhz zərurətə uyğun çıxıĢ etməsi halında qarĢılaĢırıq; burada (giriĢdə) biz onları qeyri-elmi 
olaraq mövcud bir Ģeylər kimi qəbul etməli idik. Məntiqi baxıĢın gediĢi bu formaların nəinki mənfi tərəfini, həm də 
müsbət tərəfini göstərir. 
  Ġdrakın dəyiĢkən formalarını gözdən keçirərkən asanca görə bilərik ki, birinci forma, bilavasitə bilik forması ən 
münasib, ən gözəl və ən yüksək formadır. Bu formaya əxlaqi baxımdan günahsızlıq adlandırılan hər Ģey, sonra dini hiss, 
sadəlöhv inam, sevgi, səmimiyyət və təbii inam daxildir. Ġki digər forma – reflektiv idrak forması və fəlsəfi idrak 
forması bu bilavasitə təbii vəhdətin hüdudundan kənara çıxır. Bu əlamət onların hər ikisi üçün ümumi olduğundan 
həqiqəti təfəkkür vasitəsilə dərk etmək cəhdi həqiqəti öz gücü ilə dərk etmək istəyən insanın hədsiz lovğalığı kimi 
görünə bilər. Ümumi rəyə görə bu cür baxıĢa bütün bədbəxtliklərin və Ģərlərin qaynağı, əzəli günah kimi baxıla bilər və 
bu geriyə qayıdıb barıĢıq əldə etmək üçün təfəkkürdən və idrakdan imtina etməyin gərəkliyi kimi də görünə bilər. Təbii 
vəhdətin itirlməsinə gəlincə, mənəvinin bu ecazkar ikiləĢməsi əskidən bəri xalqların Ģüurunun predmeti olmuĢdur. 
Təbiətdə bu cür iç ikiləĢmə yoxdur və təbiət Ģeyləri Ģərin nə olduğunu bilmir. Bu ikiləĢmənin kökü və sonucları 
barəsində əski təsəvvür Musa peyğəmbərin günah haqqındakı mifində verilir. Bu mifiin məzmunu din təliminin insanın 
təbii günahkarlığı və ondan qurtarmağın zəruriliyi haqqında təlimin özülündə durur. Məntiqin baĢlanğıcında günah 
haqqında mifin gözdən keçirilməsi yerinə düĢür, belə ki, məntiqin də predmeti idrakdır, mifdə də idrak, onun mənĢəyi 
və önəmi barəsində söz gedir. Fəlsəfə din qarĢısında qorxmamalı və dinin ona dönməli olmasından lovğalanmamalıdır. 
Ancaq digər tərəfdən, belə miflərin və dini təsvirlərin guya heç bir önəmi yoxdur baxıĢından imtina edilməlidir, çünki 
onlar xalqlara minillər boyunca sayğı göstərməkdədir. 
  Günah haqqında mifi gözdən keçirərkən, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, biz orada idrakın mənəvi həyata ümumi 
münasibətinin ifadəsini tapırıq. Mənəvi yaĢam özünün bilavasitəliyində öncə günahsız və sadəlövh günah kimi çıxıĢ 
edir, amma ruhun mahiyəti ondan ibarətdir ki, onun bu bilavasitəliyi aradan qaldırılır, çünki mənəvi fərqlənir, özündə 
varlıq olaraq qalmır, özü üçün varlıq olur. Ancaq ikiləĢmə, ayrılma pilləsi də aradan qalxmalıdır. Və ruh özünün 
vasitəsilə vəhdətə qayıtmalıdır. Bu vəhdət indi artıq mənəvi vəhdətdir və bu qayıdıĢın prinsipi təfəkkürün özündədir. 
Yaralayan da, onu sağaldan da təfəkkürdür. 
  Bizim mif bildirir ki, Adəm və Həvva, ilk insanlar, ümumən insan həyat ağacı və xeyir və Ģərin dərki ağacı olan bağda 
yaĢayırmıĢlar. Mif söyləyir ki, allah insanlara idrak ağacının meyvələrini dadmağı yasaqlamıĢdı, həyat ağacı barəsində 
heç nə deyilmir. Bununla anladılır ki, insan idraklanmamalı və günahsız durumunda qalmalıdır. Dərin Ģüur sahibi olan 
baĢqa xalqlarda da biz bu təfəkkürlə qarĢılaĢırıq ki, insanların ilkin halı günahsızlıq və vəhdət halıdır. Bu təsəvvürdə 
doğru olan budur ki, insan, Ģübhəsiz, ikiləĢmiĢ halda qalmamalıdır və bu hal bütün bəĢəriyyətə xasdır. Ancaq doğru 
olmayan budur ki, bilavasitə, təbii vəhdət əsl doğru yoldur. Ruh aĢkar bilavasitəlik deyildir, ancaq özündə önəmli 
dərəcədə vasitəlilik momenti vardır. UĢaq günahsızlığı, Ģübhəsiz, çəkici və Ģəfqətlidir, ancaq uĢaq ona görə bu cürdür ki, 
ruhun özünün yaratdığı varlığı xatırladır. UĢaqlarda müĢahidə etdiyimiz təbii vəhdət əməyin və mədəniyyətin sonucu 
olmalıdır. Allah deyir: "Əgər uĢaq kimi qalmasanız" və i. a. Lakin o demir ki, biz uĢaq kimi qalmalıyıq. Musa mifində 
biz sonra görürük ki, bu vəhdətdən çıxmağa dıĢ aləm (ilan vasitəsilə) Ģövq etmiĢdir; ancaq gerçəkdən ziddiyyətli hala 
düĢmək, Ģüurluluğa meyl insanın içindədir və bu proses hər bir insanda təkrarlanır. Ġlan hesab edir ki, ilahilik nəyin 
xeyir, nəyin Ģər olduğunu bilməkdən ibarətdir və bu bilik gerçəkdən insanın payına düĢmüĢdür, çünki insan yasaq 
olunmuĢ meyvələrdən daddığı üçün özünün bilavasitəlik ilə vəhdətini qurmuĢdur. Oyanan Ģüurun birinci refleksiyası 
insanların özlərinin çılpaq olduğunu görmələri və qeyd etmələridir. Bu çox sadəlövh və dərin əlamətdir. Çünki 
utancaqlıqda insanın öz təbii və hissi varlığından uzaqlaĢması vardır. Bu mərhələyə çata bilməmiĢ heyvanlar ayıbın nə 
olduğunu bilmir. Ġnsanın utancaqlıq hissində biz gerçəkdən də paltarın, geyimə olan tələbatın yaranmasının ruhi və 
mənəvi qaynağını görməliyik, fiziki tələbatlar, əksinə, ikinci dərəcəli səbəbdir. Sonra qarğıĢ, lənət gəlir, bununla allah 
insanı lənətləyir. Bu lənətdə, əsasən, insanla təbiət arasındakı ziddiyyət qeyd olunur. KiĢi tər tökərək zəhmət çəkməli, 
qadın isə əzabla uĢaq doğmalıdır. Özəlliklə əməkdən söz açsaq, o həm ikiləĢmənin sonucu, həm də ikiləĢmənin aradan 
qaldırılmasıdır. Heyvan öz tələbatlarını ödəmək üçün lazım olanı bilavasitə hazır Ģəkildə tapır; insan isə əksinə, öz 
tələbatını ödəmək vasitələrinə özünün yaratdığı və formalaĢdırdığı Ģeylər kimi baxır. Cənnətdən qovulmaqla mif 

---