əlçatmazdır, onda bu tamamilə doğrudur, amma ona görə doğrudur ki, sonsuz abstrakt mənfi kimi müəyyənləĢdirilir.
Fəlsəfə belə boĢ və yalnız o dünyalıq Ģeylə məĢğul olmur. Fəlsəfə hər zaman konkret və bütünlüklə mövcud Ģeylə
məĢğul olur. Fəlsəfənin vəzifəsini həm də sonsuzun öz hüdudundan necə kənara çıxması sualına cavab verməkdə
görüblər. Özlüyündə sonlu ilə sonsuz arasında kəskin əksliyin olduğu müddəasının durduğu bu suala yalnız belə cavab
vermək olar ki, bu əksliyin özü həqiqi əkslik deyildir və sonlu əslində daim öz hüdudunda qalır və ondan çıxır. Lakin
sonsuz sonlu deyil deyərkən biz, bununla artıq həqiqəti söyləmiĢ oluruq, çünki sonlunun özü birinci inkardır, qeyri sonlu
isə inkarın inkarıdır, özü ilə eyniyyətdə olan inkardır və deməli, həm də həqiqi təsdiqdir.
Burada gözdən keçirilən refleksiyanın sonsuzluğu yalnız həqiqi sonsuzluq, uğursuz məhdudluq əldə etməyə
canatımdır. Bu həmin fəlsəfi baxıĢdır ki, ən yeni dövrdə Almaniyada irəli sürülmüĢdür. Bu baxıĢa görə sonlu aradan
qaldırılmalı, sonsuz isə təkcə mənfi kimi deyil, həm də müsbət bir Ģey kimi qəbul edilməlidir. Bu labüdlükdə hər zaman
bir acizlik özünü göstərir və bu acizlik ondan ibarətdir ki, bir Ģey qanunauyğun sayılır və yenə də bu qanunauyğun,
düzgün olan Ģey özünə yol aça bilmir. Kantın və Fixtenin fəlsəfəsi etik təlim sahəsində bu labüdlük baxıĢından uzağa
gedə bilməmiĢdir. Zəkanın qanununa aramsız yaxınlaĢması bu yolda əldə olunan ən böyük uğurdur. Bundan baĢqa, bu
postulatla ruhun ölməzliyini də əsaslandırırlar.
§ 95
) Əslində burada bir Ģeyin baĢqası olması və baĢqasının da öz növbəsində bir baĢqası olması nəzərdə tutulur. Bir Ģey
baĢqası ilə münasibətdə olduqda o, münasibətdə olduğu Ģeyə münasibətdə artıq baĢqasıdır. Belə ki, bir Ģey nəyə keçirsə,
o Ģeyin özü olur (məhz baĢqası olmaq onların hər ikisinin eyni bir tərifidir), baĢqasına özünün keçidində bir Ģey yalnız
özü özü ilə qovuĢmuĢ olur və Ģeyin baĢqasına keçdikdə də özünün özü ilə bu münasibəti həqiqi sonsuzluqdur. Yaxud
inkarı yöndən dəyiĢən elə baĢqasıdır, o, baĢqasının baĢqası olur. Beləliklə, varlıq yenidən bərpa olundu, ancaq bu varlıq
inkarın inkarı kimi özü-üçün-varlıqdır.
Qeyd. Sonlu və sonsuz arasında əksliyi aradan qaldırılmaz elan edən dualizm belə bir sadə halı diqqətindən qaçırır ki,
bu cür yanaĢıldıqda sonsuz dərhal bir-birinə əks olan bu iki tərəfdən yalnız biri olur və deməli, onu yalnız xüsusiyə
çevirmiĢ olurlar, həm də nəzərə almaq lazımdır ki, bu zaman xüsusinin baĢqası sonlu olur. Belə sonsuzun (bu
yanaĢmada o yalnız xüsusidir və sonlu ilə yanaĢıdır) hüdudu sonludadır və o nə olmalıdırsa, o (yəni sonsuz) olmayıb
yalnız sonludur. Sonlunun burada bu tərəfə, sonsuzluğun isə orada o tərəfə yerləĢdirildiyi bu yanaĢmada sonluya
sonsuzla bərabər sərbəstlik məziyyəti və mövcudluğu aid edirlər; bu baxıĢda sonlunun varlığı mütləq varlığa çevrilmiĢ
olur; bu dualizmdə sonlu möhkəm dayanmıĢ olur. Əgər sonlu, necə deyərlər, bu sonsuzla təmasda olsaydı, onda o məhv
olardı, ancaq sonlu bu baxıĢa görə sonsuz ilə üz-üzə gələ,
təmasda ola bilməz, onların arasında dibi görünməyən,
keçilməz dərin uçurum vardır; sonsuz bu uçurumun bir tərəfində, sonlu isə o biri tərəfindədir. Sonlunun sonsuzdan o
tərəfdə, ayrıca möhkəm dayandığını təsdiq edən və özünü hər cür metafizikadan uca sayan fikir bütünlükdə mühakiməli
metafizika zəminində durur. Burada da bizim sonsuz proqres məsələsinin müzakirəsində üzə çıxardığımız hal vardır: bir
yandan razılaĢırlar ki, sonlu özündə və özü üçün deyil, onun müstəqil gerçəkliyi, mütləq varlığı yoxdur və yalnız keçici
bir Ģeydir; o biri tərəfdən də dərhal bunu unudaraq sonlunu yalnız sonsuza qarĢı duran, bütünlüklə ondan ayrı və məhv
edilməz, müstəqil və özü üçün bir varlıq kimi təsəvvür edirlər. Təfəkkür hesab edir ki, bununla sonsuza yüksəlir, əslində
isə bunun əksi baĢ verir: təfəkkür yalnız sonludan ibarət olan sonsuza gəlib çatır və hesab edir ki, sonlunu tərk etmiĢdir,
halbuki təfəkkür sonlunu tutub və onu mütləqə çevirmiĢdir.
Sonlu və sonsuz arasında əksliyin düĢüncə tərəfindən bu izahının əsassız olduğunu aydınlaĢdırdıqdan sonra (burada
verdiyimiz anlatmanı Platonun "Fileb" dialoqu ilə müqayisə etmək faydalı olardı) asanlıqla fikrə gələ bilərik ki, sonlu və
sonsuz birdirlər, həqiqət, həqiqi sonsuzluq sonlu və sonsuzun vəhdəti kimi müəyyənləĢdirilməli və ifadə olunmalıdır. Bu
ifadə müəyyən dərəcədə doğrudur, ancaq o bu dərəcədə də qeyri-dəqiq və yanlıĢdır və ona yuxarıda bizim varlıq və
yoxluğun vəhdəti barədə qeyd etdiyimiz fikir tətbiq edilə bilər. Bu ifadə sonsuzu sonlulaĢdırmaqda, sonlu bir Ģeyi
sonsuz kimi irəli çəkməkdə özünə qarĢı haqlı irad doğurur, çünki bu ifadə sonlunun saxlandığını düĢünməyə əsas verir,
sonsuzda sonlunun aradan qaldırıldığı barədə açıq bir söz deyilmir. Yaxud əgər düĢüncə qəbül etsəydi ki, sonsuzla
vəhdətdə müəyyənləĢmiĢ sonlu hər halda bu vəhdətdən kənarda nə idisə o ola bilməz və onun tərifi sonsuzla vəhdətdə