saxladığı üçün yetərli olmasa da, hər halda göstərir ki, kəmiyyətin müəyyən edilməsi dəyiĢkən və əhəmiyyətsiz
kəmiyyətin müəyyən edilməsidir, belə ki, onun dəyiĢilməsinə, məsafənin yaxud gərginliyin böyüməsinə baxmayaraq
Ģey (məsələn, ev, qırmızı boya) ev olmaqdan, qırmızı boya olmaqdan çıxmır. 3) mütləq xalis kəmiyyətdir – mütləqin bu
anlayıĢı ona materiya tərifi verilməsilə üst-üstə düĢür, ancaq materiyanın forması olsa da onun tərifi əhəmiyyətsiz
tərifdir. Kəmiyyət həmçinin mütləqin əsas tərifidir, lakin bu tərif o zaman mütləqə aid olur ki, indifferent kimi mütləqdə
hər cür fərq yalnız kəmiyyətcə fərq kimi baĢa düĢülsün. Kəmiyyətə misal olaraq xalis məkanı, zamanı və i. a. da
götürmək olar, çünki real olan əhəmiyyətsiz məkan-zamanla dolma kimi baĢa düĢülür.
Əlavə. Riyaziyyatda kəmiyyətin artan və ya azalan olması anlamındakı adi tərifi ilk baxıĢda öncəki paraqrafda
kəmiyyət anlayıĢına verilən tərifdən daha aydın və əlveriĢli görünür. Lakin daha diqqətlə baxdıqda əminlik yaranır ki,
riyazi tərif və kəmiyyət anlayıĢı eyni bir Ģeyi ifadə edir, lakin fərq təkcə ondadır ki, riyazi tərif bizdə məntiqi inkiĢaf
yolu ilə alınana və alınmalı olana ilkin Ģərt və təsəvvür formasında malik olur. Əgər kəmiyyət haqqında deyirlər ki, onun
anlayıĢı artan və ya azalan ola bilməsindədir, bununla o da deyilmiĢ olur ki, kəmiyyət keyfiyyətdən fərqli olaraq elə
tərifdir ki, onun dəyiĢilməsi müəyyən bir Ģey üçün heç fərq etməz. Kəmiyyətin adi tərifinin yetərsizliyi barədə
yuxarıdakı qeydimizə gəlincə, bu yetərsizlik ondan ibarətdir ki, artma və ya azalma, yaxud böyümə və ya kiçilmə
kəmiyyətin yalnız baĢqa tərifini göstərir. Ancaq bu halda kəmiyyət ilk öncə yalnız ümumiyyətlə dəyiĢkən bir Ģey olardı.
Lakin, axı keyfiyyət də dəyiĢkəndir və kəmiyyət və keyfiyyət arasında bizim öncə göstərdiyimiz fərq yalnız onunla izah
olunur ki, kəmiyyət böyümə və ya kiçilmə ilə müəyyən olunur və bu da göstərir ki, kəymiyyətin tərifi hansı tərəfə
dəyiĢilir dəyiĢilsin, Ģey özü olaraq qalır. Biz onu da qeyd etməliyik ki, fəlsəfə ümumiyyətlə heç də yalnız düzgün,
həqiqətəbənzər təriflərlə, yəni düzgünlüyü təsəvvürlərlə əməliyyat aparan Ģüur üçün bilavasitə aydın olan təriflərlə
məhdudlaĢmır; fəlsəfə sübut olunmuĢ təriflər, yəni məzmunu kənardan qəbul edilməyib, azad təfəkkürdə, deməli özü
özündə özülə malik olan təriflər kimi dərk edilən təriflər axtarır. Bu müddəa burada öz yerini onda tapır ki, adətən
riyaziyyatda kəmiyyətə verilən tərif nə qədər düzgün və bilavasitə aydın olsa da, yenə də o, bu xüsusi fikrin ən ümumi
təfəkkürdə nə dərəcədə əsaslandırıldığı və deməli, zəruri olduğunu bilmək tələbini ödəmir, buna o da əlavə olunmalıdır
ki, əgər kəmiyyət bilavasitə təsəvvürdə götürülürsə, təfəkkürlə vasitələnmirsə, onda onun tətbiq hüdudunun
qiymətləndirilməsi ĢiĢirdilmiĢ olacaq, hətta mütləq kateqoriya səviyyəsinə qaldırılacaq. Bu hal yalnız predmeti üzərində
riyazi hesablama aparılan elmlər dəqiq elm sayıldıqda gerçəkdən baĢ verir. Burada yenidən konkret ideyanı idrakın
birtərəfli və abstrakt tərifləriylə əvəz edən artıq gözdən keçirdiyimiz (
§ 98) axmaq metafizika özünü göstərir. Azadlıq, hüquq, əxlaq və hətta allah kimi predmetlər riyazi formada ölçülə və
hesablana, hətta ifadə oluna bilmədiyi üçün bu predmetlərin dəqiq dərkindən imtina edərək ümumiyyətlə qeyri-müəyyən
təsəvvürlərlə kifayətlənsəydik və o predmetlərin xüsusi təriflərinə aid olan hər Ģeyi hər bir insanın ixtiyarına versəydik
və onlar da ağlına gələni yaratsaydı, gerçəkdən bizim idrakımız üçün pis olardı. Belə anlamadan hansı ziyanlı nəticələrn
alınacağı heç bir izahsız da aydındır. Lakin daha diqqətlə baxdıqda aydın olur ki, burada sözü gedən və cəmiyyəti,
məntiqi ideyanın bu müyyən pilləsini ideyanın özü ilə eyniləĢdirən riyazi yanaĢma materializmdən baĢqa bir Ģey deyil
və bu elm elmi Ģüurun tarixində və özəlliklə də ötən əsrin (XVIII əsrin – A. T. ) ortalarından baĢlayaraq Fransada
özünün tam təsdiqini tapmıĢdır. Abstrakt götürülən materiya məhz əhəmiyyətsiz və dıĢarı tərif kimi formaya malik bir
Ģeydir.
Lakin əgər irəli sürdüyümüz mühakimə burada riyaziyyatın ləyaqətinin bizim tərəfdən alçaldılması anlamında Ģərh
olunarsa, yaxud təbiət tərifini xalis dıĢ və əhəmiyətsiz tərif kimi qəbul etməklə ağlın tənbəlliyinə və dayazlığına haqq
qazandırdığımız və kəmiyyət müəyyənliyinə toxunmamağı yaxud heç olmasa, onu həddən çox araĢdırmamağı təklif
etməyimiz kimi qəbul edilsə, onda bizim mühakiməmiz yanlıĢ anlaĢılmıĢ olar. Kəmiyyət hər halda ideyanın bir pilləsidir
və hər Ģeydən öncə bir məntiqi kateqoriya kimi, sonra isə habelə predmet dünyasında – təbiət aləmində,
həm də ruh
aləmində lazımi haqq verilməlidir. Ancaq burada bu iki aləm arasındakı fərq tez gözə çarpır: kəmiyyətin təriflərinin
təbiət aləminin predmetləri üçün və ruhi aləmin predmetləri üçün önəmi fərqlidir. Ġdeya kimi kəmiyyətin özgəvarlıq və
habelə özündən-kənar-varlıq biçimində ruh dünyasında – azad iç həyat dünyasında oynadığı rol təbiətdə oynadığı roldan
kiçikdir. Doğrudur, biz, ruhi məzmunu da kəmiyyət baxımından gözdən keçiririk, ancaq birdən aydın olur ki, biz, allahı
üçyönlü varlıq kimi gözdən keçirdikdə, üç rəqəmi burada, məsələn, biz məkanın ölçülərini yaxud əsas tərifi üçxətlə
məhdudlaĢan müstəvidən ibarət üçbucağın üç tərəfini gözdən keçirərkən daĢıdığı anlamdan daha tabeli anlam daĢıyır.
Təbiətin özündə də biz, göstərilən fərqi, kəmiyyətin tərifinin önəminin çoxluğunu və azlığını tapırıq (qeyri-üzvi təbiətdə