allahın varlığının sübutu kimi imtina etdilər, bu onunla bağlıdır ki, təcrübənin göstərdiyi kimi, ayrı-ayrı Ģəxslər və
xalqlar vardır ki, onlarda biz allaha inam görmürük.* Amma mənim öz Ģüurumda həqiqiliyinə əmin olduğum hansısa bir
məzmun tapdığıma və bu əminliyin təkcə xüsusi subyekt kimi mənə məxsus deyil, həm də ruhun öz təbiətinə məxsus
olduğuna əmin etməkdən qısa və əlveriĢli nə ola bilər.
----------------------------
* Ateizmin və allaha inamın yayılma dərəcəsinin təcrübə yolu ilə müyyənləĢdirilməsi üçün bilmək mühümdür ki, allahın
ümumiyyətlə müəyyənləĢdirilməsi bizi qane edir, yoxsa onun daha aydın dərki tələb olunur. Xristian aləmi çin, hind
bütlərinin, yaxud Afrika fetiĢlərinin, hətta yunan allahlarının allah kimi qəbul edilməsilə razılaĢmaz; xristian aləminə
görə bütlərə və allahlara inananlar allaha inanmır. Əksinə, əgər biz düĢünsək ki, bütlərə inamda ümumiyyətlə allaha
özündə inam vardır, məsələn, ayrıca fərddə növ olduğu kimi bütpərəstliyi də bütə inam deyil, allaha inam kimi qəbul
etməliyik. Afinalılar isə əksinə etmiĢlər, yəni Zefsi və i. a. yalnız buludlar sayıb ümumiyyətlə allahın varlığını təsdiq
edən Ģair və filosofları ateist adlandırmıĢlar. Burada predmetin özündə nə olduğu önəmli deyil, önəmli odur ki, o, Ģüur
üçün vardır. Əgər biz bu tərifləri qarıĢdırsaq, onda insanın hər bir ən adi hissi seyri din olardı, çünki özündə hər belə
seyrdə, ruhi təzahürdə inkiĢaf etmiĢ və saflaĢmıĢ halında din səviyyəsinə qaldırılan prinsip vardır. Amma dinə malik
olmaq qabiliyyəti (hər bir özündə isə qabiliyyəti və imkanı ifadə edir) bir Ģeydir, dinə malik olmaq isə baĢqa Ģeydir.
Belə ki, məsələn, ən yeni dövrdə səyahətçilər (məsələn kapitanlar Ross və Parri) özlərinin təsdiq etdikləiri kimi, hətta
afrika cadugərlərində (Herodotun piqmeylərində) bizim müĢahidə etdiyimizə oxĢar heç bir dini olmayan qəbilə
(eskimoslar) tapmıĢlar. Digər tərəfdən isə cari yubiley ilinin ilk aylarını Romada keçirən ingilis öz səyahətləri ilə bağlı
təsvirlərində müasir romalılar haqqında yazır ki, sadə xalq ikiüzlülük edir, bütün savadlılar isə ateistdirlər. Yeni dövrdə
ateizmə irad getdikcə seyrəkləĢməkdədir – çünki dinin məzmunu və tələbləri minimuma endirilmiĢdir (bax. § 73).
-----------------------------
§ 72
Bilavasitə bilik həqiqətin meyarı olmalıdır fikrindən ikincisi, bu çıxır ki, hər cür xurafat və bütpərəstlik həqiqətin
meyarıdır və deməli, bununla iradənin ən haqsız və mənəviyyatsız məzmununa bəraət verilmiĢ olur. Hindunun inəyi,
meymunu, brahmani53 və ya dalay-lamanı allah sayması vasitəli adlanan bilik, mühakimə və əqlinəticəyə söykənmir, o
sadəcə buna inanır. Təbii istəklər və yönəliĢlər özlüyündə öz maraqlarını Ģüura daxil edirlər, mənəviyyatsız məqsədlər
Ģüurda bilavasitə olur. ġüuru bilavasitə halında bilmək üçün də bu maraqları və məqsədləri bilmək yetərli olardı və yaxĢı
və ya pis xarakter iradənin müəyyən varlığını ifadə etmiĢ olardı.
§ 73
Nəhayət, allahı bilavasitə bilmək bizə yalnız onu deyir ki, allah vardır, lakin onun nə olduğunu demir, belə ki, onun nə
olduğu barəsindəki bilik idrakdan ibarət olardı və bu idrak vasitəli biliyə gətirib çıxarardı. Beləliklə, dinin predmeti kimi
allah, ümumiyyətlə, allaha, qeyri-müəyyən fövqəlhissiliyə müncər edilərək daraldılır və dinin məzmunu minimuma
endirilir.
Qeyd. Əgər allahın varlığına inamın saxlanması və hətta oyadılması gerçəkdən lazımdırsa, onda ən yoxsul dini biliyi
böyük tapıntı sayan və özünün müəmmalı, Afinada artıq çoxdan yüksəldilmiĢ məbədgahına, anlaĢılmaz allahına həsr
edilmiĢ məbədgahına qayıtmaq səviyyəsinə enən bizim epoxanın yoxsulluğuna yalnız təəccüblənmək qalır.
§ 74
Bilavasitəlik formasının ümumi təbiətini də yığcam Ģəkildə göstərməliyik. Bu forma özünün birtərəfliliyi üzündən öz
məzmununu da birtərəfli və deməli, sonlu edir. Bu forma abstraksiyanın birtərəfliliyini ümumiyə keçirir, beləliklə, allah
qeyri-müəyyən varlığa çevrilmiĢ olur; ancaq allahı ruh adlandıra bilərik, yalnız ona görə ki, biz ruhun özündə özünü özü
ilə vasitələndirdiyini bilirik. Yalnız bu halında o, konkretdir, canlıdır və ruhdur; elə buna görə də ruh haqqında bilik
kimi allah haqqında bilik özündə vasitələnmiĢ olur. Bilavasitəlik forması varlığın özünün özü ilə münasibətinin tərifini
xüsusiyə keçirir. Ancaq xüsusi özünü ona dıĢarı olan baĢqası ilə bağlamaqdır. Beləliklə, bu formanın vasitəsilə sonlu
mütləq kimi nəzərdə tutulur. Belə ki, bütövlükdə abstrakt olan bu forma hər cür məzmuna etinasız və buna görə də hər
cür məzmuna həssas olduğundan bütpərəstliyi və qeyri-əxlaqi məzmunu və buna əks olan məzmunu eyni dərəcədə
sanksiyalaĢdıra bilər. Yalnız bu cür məzmunun müstəqil olmadığını, bir baĢqa məzmunla vasitələndiyini anlamaq onu
özünün sonluluğuna və qeyri-həqiqiliyinə qaytarır. Məzmun isə yalnız o zaman həqiqi məzmun kimi qəbul edilə bilər ki,
bir baĢqa məzmunla vasitələnməmiĢ olsun, sonlu olmasın, özünü özü ilə vasitələndirsin və beləliklə, eyni zamanda
vasitələnmiĢ və özü özü ilə bilavasitə münasibətdə olsun. Sonlu bilikdən, metafizikanın və maarifin mücərrəd
eyniliyindən azad olduğunu zənn edən empirik-əqli düĢüncə yenidən həmin bilavasitəliliyi, yəni özü ilə abstrakt
münasibəti, abstrakt eyniyyəti prinsip və həqiqətin meyarı edir. Abstrakt təfəkkür (reflektiv metafizika forması) və
abstrakt seyr (bilavasitə bilik forması) eynidir.
Əlavə. Belə ki, bilavasitəlik forması vasitəlilik formasına əks olan bir Ģey kimi qeyd olunduğundan birtərəfli Ģəkil alır
və bu birtərəflilik yalnız bu forma ilə eyniləĢdirilən hər bir məzmuna aid edilir. Bilavasitəlik, ümumiyyətlə, bir Ģeyin
özünün özü ilə münasibətidir, deməli, eyni zamanda abstrakt eyniyyət və abstrakt ümumilikdir. Sonra, əgər özündə-və-
özü-üçün-ümumi yalnız bilavasitəlik formasında götürülürsə, onda o yalnız abstrakt ümumidir və bu baxıĢa görə heç bir
tərifi olmayan varlıq anlamı alır. Əgər bu zaman allah haqqında ruh kimi söz açılırsa, onda bu boĢ bir sözdür, çünki ruh
Ģüur və mənlik Ģüuru kimi hər halda özünü özündən və bir baĢqasından fərqləndirmədir və deməli, vasitəlidir.
§ 75
Təfəkkürün həqiqətə bu üçüncü münasibətini biz yalnız bu baxıĢın göstərdiyi və qəbul etdiyi bilavasitə onun özündə
olan üsulla qiymətləndirə bilərik. Biz, beləliklə, göstərdik ki, bilavasitə biliyin – baĢqası ilə yaxud özündə özünü özü ilə
vsitələndirməyən biliyin varlığının təsdiq edilməsi fakt olaraq düzgün deyil. Biz, habelə təfəkkürün ancaq təriflər, baĢqa
təriflərlə (sonlu və Ģərtlənən təriflərlə) vasitələnən təriflər vasitəsilə irəlilədiyini təsdiq etməyin düzgün olmadığını
göstərdik, biz bu vasitələnmədə eyni zamanda onun özünün aradan qadırılmadığı haqqında təsəvvürün yanlıĢ olduğunu
göstərdik. Ġrəliləmə hərəkətini, birtərəfli bilavasitəlikdən, birtərəfli vasitəlilikldən ibarət olmayan idrak faktını məntiqin
özü və bütün fəlsəfə təsdiq edir.
§ 76
Əgər biz bilavasitə bilik prinsipini bu biliyin ilkin nöqtəyə, müqəddiməyə, yuxarıda göstərilən sadəlövh metafizikaya
münasibəti yönündən gözdən keçirsək, onların müqayisəsi göstərir ki, bu prinsip yeni dövrün kartezian fəlsəfəsi adı ilə
tanınan metafizik baĢlanğıcına qayıtmıĢdır. Hər ikisi (bilavasitə bilik prinsipi və sadəlöhv metafizika):
1) Təfəkkürün və təfəkkürün varlığının sadə ayrılmazlığını təsdiq edir. Coqito erqo sum onun təsdiqidir ki, varlıq,
reallıq, "mən" mənim Ģüurumda mənə bilavasitə açılır (Karteziya bununla yanaĢı "Principia philosorhiae"-də açıqca
bildirir ki, o, təfəkkürü, ümumiyyətlə, Ģüur kimi baĢa düĢür) və bu ayrılmazlıq, Ģübhəsiz, birinci (bilavasitə sübutsuz) və
ən düzgün idrakdır; 2) Allah və onun varlığı haqqında təsəvvürlərin ayrılmazlığını təsdiq edir, belə ki, allahın varlığı
allah haqqında təsəvvürün özündədir; bu təsəvvür, sadəcə allahın varlığının tərifi olmadan mövcuddur və deməli,
sonuncu allahın zəruri və əbədi tərifidir*; 3) DıĢarı Ģeylərin varlığı ilə bağlı bilavasitə Ģüura gəlincə, bu, hissi Ģüurdan
baĢqa bir Ģeyi bildirmir. Malik olduğumuz bu hissi Ģüur çox az önəm daĢıyan bilikdir. Yalnız onu bilmək önəmlidir ki,
dıĢarı Ģeylərin varlığı haqqında bilavasitə bilik illüziya və yanılmadır, bilavasitə hissidə heç bir həqiqət yoxdur, bundan
Dostları ilə paylaş: |