və bunun üçün yalnız bu məzmunun bütün bağlantılarından qopması tələb olunduğundan ən absurd və anlamsız Ģeylərə
mümkün Ģeylər kimi baxıla bilər. Mümkündür ki, bu axĢam ay yerə düĢsün, çünki ay yerdən ayrılmıĢ cisimdir və buna
görə də havaya atılmıĢ daĢ kimi yerə düĢə bilər; mümkündür ki, türk sultanı papa olsun, çünki o – insandır və xristian
etiqadına müraciət edə, katolik keĢiĢi ola bilər və i. a. Ġmkan haqqında bu danıĢıqlarda əsasən yuxarıda göstərdiyimiz
üsula tətbiq edilən kafi əsas qanunundan istfadə edilir və təsdiqlənir ki, əsası tapıla bilən hər Ģey mümkündür. Ġnsan nə
qədər savadsız, araĢdırmaq istədiyi predmetlərin müəyyən münasibətlərindən xəbərsiz olduqca, məsələn, politika
sahəsində pivəxana siyasətçiləri kimi hər cür boĢ imkanlar barədə söz yaymağa meyilli olur. Sonra, imkan kateqoroyası
arxasında praktiki cəhətdən çox vaxt Ģər iradə və fəaliyyətsizlik gizlədilir ki, onun köməyi ilə müəyyən vəzifələrin
yerinə yetirilməsindən yaxa qurtarılsın və bu münasibətlə də yuxarıda qeyd etdiyimiz kafi əsas qanunundan istifadə
olunduğu özünü göstərir. Ağıllı, təcrübəli insanlar imkanın ancaq imkan olduğu üçün özlərinin azdırılmasına yol
verməyib gerçəklikdən yapıĢırlar, amma əlbəttə, gerçəklik adı altında təkcə bilavasitə mövcud var olanı nəzərdə
tutmurlar. Lakin gündəlik həyatda abstrakt imkanla bağlı haqlı olaraq çəkilən misallarda qüsur yoxdur. Belə ki, məsələn,
deyirlər ki, əldəki arıquĢu göydəki durnadan yaxĢıdır. Sonra demək lazımdır ki, hansı haqla hər Ģeyi mümkün sayırlarsa,
biz də o haqla hər Ģeyi qeyri-mümkün saya bilərik, çünki hər vaxt konkret olan hər bir məzmunun həmiĢə nəinki fərqli,
hətta əks tərifləri vardır. Belə ki, məsələn, "mən varam" demək qeyri-mümkündür, çünki "mən varam" mühakiməsi eyni
bir zamanda özü ilə sadə münasibətlə birlikdə bütünlüklə baĢqası ilə münasibətin də təsdiqidir. Bütün təbiət Ģeylərinin
və ruhi aləmin digər məzmunları da bu cürdür. Məsələn, demək olar: materiya qeyri-mümkündür, çünki o, itələmə ilə
cazibənin vəhdətidir. Bu həyata, hüquqa və azadlığa, baĢlıcası isə haqq kimi allahın özünə,
vəhdətdən ibarət allaha
münasibətdə də doğrudur, amma bu həqiqəti guya təfəkkürə zidd olduğu üçün ardıcıl abstrakt-əqli maarifçilik qəbul
etmir. Ümumiyyətlə demək lazımdır ki, məhz boĢ düĢüncə bu boĢ formalar ətrafında dolanır və bu formalara
münasibətdə fəlsəfənin vəzifəsi onların mənasızlığını və məzmunsuzluğunu aĢkar etməkdən ibarətdir. Bir Ģeyin
mümkün olub yaxud mümkün olmaması məzmunundan, yəni üzə çıxarkən özünü zərurət kimi açıqlayan gerçəkliyin
momentlərinin totallığından asılıdır.
§ 144
b) Lakin özü-özünə-refleksiya kimi imkandan fərqli olaraq gerçəklik ancaq dıĢarı konkretdir, qeyri-mühüm
bilavasitədir. Yaxud, baĢqa sözlə, gerçəklik bilavasitədir, çünki gerçək olan öncə (
§ 142) iç və dıĢın sadə, yalnız bilavasitə vəhdətidir, qeyri-mühüm dıĢarıdır və beləliklə eyni zamanda (
§140) yalnız iç müəyyənlikdir, özü-özünə-refleksiya abstraksiyasıdır; deməli, onun özü yalnız mümkünlük kimi
müəyyənləĢmiĢdir. Yalnız bir imkan kimi qiymətləndirilən gerçəklik təsadüfi bir Ģeydir və əksinə, mümkün olanın özü
yalnız təsadüfdür.
§ 145
Ġmkan və təsadüf gerçəkliyin momentləridir, gerçəkliyin dıĢarılığını oluĢduran formalar kimi müəyyənləĢmiĢ iç və dıĢ
tərəflərdir. Onlar özlüyündə müəyyənləĢmiĢ gerçəkliyin simasında, onların mühüm müəyyənedici əsası kimi məzmunun
simasında özü-özünə-refleksiyaya malikdirlər. Təsadüfinin və imkanın sonluluğu indi gördüyümüz kimi ondan ibarətdir
ki, formanın tərifi məzmundan fərqlidir və bir Ģeyin mümkün və ya təsadüf olması məzmundan asılıdır.
Əlavə. Ġmkan gerçəkliyin iç tərəfidir və elə ona görə də dıĢarı gerçəklik və ya təsadüfdür. Təsadüf ümumiyyətlə öz
varlığının əsası özündə yox, baĢqasında olan bir Ģeydir. Bu gerçəkliyin Ģüur qarĢısında durduğu və gerçəkliyin özü ilə
çox vaxt qarıĢdırılan ilkin obrazdır. Lakin təsadüf baĢqasına-refleksiyanın yalnız birtərəfli formasında gerçək olandır və
ya baĢqa sözlə, yalnız nə isə bir imkan mənasında gerçək olandır. Biz bu fikrə uyğun olaraq təsadüfi həm ola bilən, həm
də ola bilməyən, bu cür və ya baĢqa cür ola bilən, nəyin varlığı yaxud yoxluğu kimi, əsası özündə yox baĢqasında olan
bu və ya digər qəbildən olan varlıq kimi gözdən keçiririk. Bu təsadüfün dərk edilməsi bir tərəfdən idrakın vəzifəsidir;
digər tərəfdən isə praktika sahəsində təsadüfi istək və ya özbaĢınalıqda iliĢib qalmamaq çox vacibdir. Və hər halda