dərk edə bilərəm sualı arxa plana keçmiĢdir; onun yerini xudpəsəndlik və lovğalıq tutmuĢdur, indi insanlar hesab edirlər
ki, bilavasitə həqiqətlədirlər.
Gənclərə inandırmağa çalıĢırlar ki, onlar guya həqiqətə (din və mənəviyyat sahəsində) təbiətən malikdirlər. Özəlliklə
onları əmin edirlər ki, bütün yaĢlı nəsil yalanla kirlənmiĢ və sümükləĢmiĢdir. Gənclik üçün guya dan yeri ağarmaqdadır,
yaĢlı nəsil isə yoxsulluq bataqlığında həyat sürür. Xüsusi elmlərlə bağlı gəncliyə deyirlər ki, əlbəttə onları yalnız dıĢ,
praktiki məqsədlə öyrənmək lazımdır.
Beləliklə, burada həqiqətin öyrənilməsi və dərkindən təvazökarlıq yox, həqiqətə Ģübhəsiz malik olmaq əminliyi
uzaqlaĢdırır. YaĢlı nəsil, əlbəttə,
gəncliyə ümid bəsləyir, çünki gənclik dünyanı qurmalı, elmi irəli aparmalıdır. Lakin
gəncliyə ona görə bu ümid bəslənir ki, o olduğu kimi qalmayıb ruhun ağır yükünü öz üzərinə götürəcək.
Həqiqətə münasibətdə təvazökarlığın baĢqa bir forması da var. Bu təvazökarlıq həqiqətə münasibətdə Pilatın allaha
münasibətində gördüyümüzə oxĢar iddialılıqdan ibarətdir. Hər Ģeyi həll edib artıq hər Ģeyə marağını itirən bir insan kimi
Pilat soruĢur: "Həqiqət nədir?" Bu sual çar Solomonun "hər Ģey fanidir" sözünün anlamını daĢıyır. Onda subyektiv
fanilikdən baĢqa heç nə qalmamıĢdır. Çarəsizlik də həqiqətin dərkinə ziddir. Tənbəl adamın baĢına bu fikir asan gəlir:
artıq fəlsəfəçiliyə elə də ciddi yanaĢmaq lazım deyil. Məntiq üzrə mülahizələri dinləmək olar, ancaq onlar bizi necə var
idisə, o cür də saxlamalıdır. Bu insanlar düĢünürlər ki, əgər təfəkkür adi çərçivəsindən çıxarsa, bu, xeyir gətirməz; fikir
dalğaları səni hər tərəfə atacaq və sonda əbəs yerə ayrıldığın keçici maraqların dayazlığına gətirib çıxaracaq. Bu cür
baxıĢların sonucunun nə olduğunu biz həyatda görürük. Əlbəttə, cürbəcür biliklər və məlumatlar əldə etmək, ətalət
məmuru olmaq, ümumiyyətlə, özəl məqsədlər əldə etmək üçün lazımi hazırlıq əldə etmək olar. Ümid etmək olar ki,
bizim zamanımızda gənc nəslin düĢüncəsində nə isə yaxĢı bir Ģeyə meyl yaranmıĢdır və o artıq dıĢ idrak ilə
yetinməyəcəkdir.
2-ci əlavə. Məntiqin predmetinin təfəkkür olması ilə hamı razıdır. Ancaq təfəkkür haqqında çox yüksək və çox aĢağı
rəyə malik olmaq olar. Belə ki, məsələn, bir tərəfdən tərəflər deyirlər: təfəkür – yalnız fikirdir; bunu fikrin subyektivliyi
kimi, ixtiyariliyi və təsadüflüyü kimi düĢünüb iĢin özü kimi, həqiqətin özü və gerçəklik kimi anlamırlar. Digər tərəfdən
də fikir haqqında çox yüksək rəydə olub anlamaq olar ki, təkcə fikir ən yüksək olanın, allahın təbiətini dərk edir, dıĢ
hisslər vasitəsilə allah haqqında heç nə bilmək olmaz. Deyirlər: allah ruhdur və istəyir ki, ona ruhda və həqiqətdə sitayiĢ
etsinlər. Duyulan, hiss edilən isə ruhi deyildir; bununla biz razıyıq; bunların ən dərin mahiyyəti fikirdir; ruhu yalnız ruh
dərk edə bilər. Doğrudur, ruh (məsələn, dində olduğu kimi) həmçinin duyan ruh kimi çıxıĢ edə bilər, amma hiss, onun
forması bir Ģeydir, onun məzmunu isə baĢqadır. Hiss ümumiyyətlə, bizim üçün və heyvanlar üçün ümumi olan hissiliyin
formasıdır. Bu forma konkret məzmun əldə edə bilər, ancaq o, bu forma ilə təmin edilə bilməz; hissi forma ruhi, mənəvi
məzmunun aĢağı formasıdır. Bu məzmun – allahın özü – yalnız təfəkkürdə və təfəkkür kimi həqiqi varlığa malik ola
bilər. Bu anlamda fikir təkcə fikirdən ibarət olmayıb ən uca, daha dəqiq deyilərsə, əbədi və özündə-və özü-üçün-varlığın
dərkinin tək üsuludur.
Fikir haqqında olduğu kimi fikir haqqında elm (məntiq – A. T.) barəsində də yüksək və aĢağı rəydə olmaq olar.
DüĢünürlər ki, biz fiziologiyanı öyrənmədən qidanı həzm edə bildiyimiz kimi məntiqin köməyi olmadan da düĢünə
bilərik. Hətta əgər məntiqi öyrənsən belə, yenə də onu mənimsəmədən öncə düĢündüyümüz kimi elə bir dəyiĢiklik
olmadan düĢünürük, ancaq ola bilər ki, məntiq düĢüncəmizi daha metodik etsin. Əgər məntiqin bizi xalis formal
təfəkkürün fəaliyyətilə tanıĢ etməkdən özgə bir vəzifəsi olmasaydı, onda onsuz da yaxĢı görülə bilən iĢ üçün heç nə
verməzdi. Əvvəlki məntiq doğrudan da xalis formal təfəkkürün fəaliyyətilə tanıĢlığı yerinə yetirirdi. Lakin demək
lazımdır ki, təfəkkürün xalis subyektiv fəaliyyət kimi dərki insana sayğı gətirir və onda maraq doğurur; insan heyvandan
özünün nə olduğunu və nə etdiyini bilməsi ilə fərqlənir. Ancaq digər tərəfdən, məntiqi təfəkkür haqqında elm kimi
yüksək tutmaq da olar, çünki ali həqiqəti yalnız təkcə fikir bilə bilər. Deməli, əgər məntiq elmi təfəkkürü fəaliyyətdə və
onun məhsullarında gözdən keçirirsə (təfəkkür isə məzmunsuz fəaliyyətdən ibarət deyildir, çünki o, fikir olmaqla fikirlər
hasil edir), onda onun məzmunu fövqəlhissi aləmdir və biz məntiqlə məĢğul olarkən o aləmdə oluruq. Riyaziyyatın iĢi
ədəd və məkan abstraksiyaları ilə olur, ancaq bunlar yenə də nə isə bir hissi predmetlərdir, hərçənd ki, onlar
abstraksiyadırlar və mövcud varlıqları yoxdur. Fikir hissiliyin bu sonuncu qalıqları ilə də vidalaĢır və özü özündə